Hide

Hanes Eglwysi Annibynnol Cymru

hide
Hide

(History of the Welsh Independent Churches)

By Thomas Rees & John Thomas; 4 volumes (published 1871+)
From the CD published by Archive CD Books

Caernarfonshire section (Vol 3) - Pages  167 - 180

See main project page

Proof read by Gwyn Hughes (May 2008)

Chapels below;

 

Pages 167 - 180

167

(Continued) PWLLHELI

i garu crefydd a duwioldeb. O hyny allan bu yn aelod defnyddiol yn yr eglwys." Yr oedd Mr. Phillips yn cael ei gyfrif yn bregethwr efengylaidd, galluog, ac enwog iawn. Yr oedd yn ddyn gwrol a hollol ddiofn, ac yn un o'r rhai mwyaf rhagorol yn ei oes am ei weithgarwch.*

JOHN THOMAS. Yr oedd ef yn enedigol o'r Deheudir, ond nis gwyddom o ba le yno, na pha flwyddyn y ganwyd ef. Derbyniodd ei addysg yn athrofa Caerfyrddin, a dechreuodd ei efrydiaeth yno tua yr amser y dechreuodd Mr. Thomas Perrot ei waith fel athraw y sefydliad. Urddwyd ef, fel y nodwyd yn barod, yn Mhwllheli, Mehefin 21ain, 1723. Yn fuan wedi ei urddiad, priododd weddw ei ragflaenydd. Mr. Phillips, ac aeth i fyw i'r Gwynfryn, ac yno y bu hyd ei farwolaeth yn y flwyddyn 1748, neu yn fuan ar ol hyny. Dywed awdwr Drych yr Amseroedd fel y canlyn am dano: - " Bu yn weinidog ffyddlon i'r eglwys tra parhaodd ei oes. Nid oedd ei ddoniau yn helaeth; am ei dduwioldeh a thynerwch ei gydwybod, nid yn hawdd y ceid ei gyffelyb. Prin y medrai ofyn am ei eiddo, yr hyn a dalai, gan dynerwch ei gydwybod. Un tro rhoddes ryw ddau ddiffaethwr ar waith i wneuthur rhyw adeilad iddo; hwythau o dra dirmyg ar grefydd, a wnaethant y gwaith mor dwyllodrus, fel y syrthiodd i lawr yn ebrwydd ar ol ei orphen; yna daethant at y gwr duwiol yn ddigywilydd i ofyn eu cyflog. ' Pa fodd y talaf i chwi,' ebe yntau, gan fod y gwaith wedi syrthio?' Yna y ddau ddihiryn ystrywgar a gymerasant arnynt ymwylltio a rhegi y naill a'r llall a thaeru yn haerllug a'u gilydd, 'Arnat ti y fulain yr oedd y bai,' ebe un, Celwydd genaw,' medd y llall, arnat ti yr oedd y bai.' Tewch druain,' meddai y gwr duwiol a diniwed wrthynt, `peidiwch a thyngu, a mi a dalaf i chwi y cyfan,' ac felly y bu. Hwythau a aethant ymaith dan chwerthin yn eu dyrnau, heb feddwl dim ar y cyfrif yn y farn fawr am weithred mor ysgeler. Deuai i lawr weithiau o'i lyfrgell, pan y byddid yn twymno y ffwrn, fel y gallai yr olwg ar y fflamau dychrynllyd adgofio iddo erchyll boenau y damnedigion." Felly mae yn ymddangos mai dyn diniwed a llwfr ydoedd, ac er ei fod yn ddyn pur ei gymeriad a chrefyddol ei ysbryd, nid oedd yn feddianol ar y bywiogrwydd a'r gweithgarwch a nodweddai ei ragflaenydd, Mr. Phillips. Colli yn hytrach nag ennill tir a wnaeth yr achos yn ei dymor ef, nes i Mr. Lewis Rees, a diwygwyr eraill, ddechreu talu ymweliadau a'r lle.

RICHARD THOMAS. Un genedigol o'r Deheudir oedd yntau, ond nid ydym wedi gallu cael allan o ba ardal, na pha flwyddyn y ganwyd ef. Yn Nghaerfyrddin yr addysgwyd ef ar draul y Bwrdd Cynnulleidfaol. Derbyniwyd ef i'r athrofa Ebrill 7fed, 1748, a chan iddo ymsefydlu yn Mhwllheli yn Awst 1751, ni bu ond tair blynedd, ac ychydig fisoedd yn yr athrofa. Yn lled fuan ar ol ei urddiad, priododd un o ferched Mr. Daniel Phillips, yr hen weinidog, ac aeth i fyw i'r Gwynfryn, lle y bu ei ddau ragflaenydd o'i flaen. Yr oedd ef yn bregethwr galluog, yn tra rhagori ar ei ragflaenydd, Mr. John Thomas, mewn talent a dawn, ond dywedir nad oedd yn gyffelyb i'r. gwr da hwnw yn nghrefyddoldeb ei ysbryd. Dywedir hefyd nad oedd tôn ei weinidogaeth mor efengylaidd a'i ragflaenwyr. Yr oedd yn ymwneyd cryn lawer a masnach, a beuir ef am hyny. Nis gwyddom pa un ai o ddewisiad neu o angenrheidrwydd er cael moddion i'w gynal yr oedd yn masnachu. Byddai yn myned i Gaerodor yn achlysurol ar negeseuon

* Dr. John Evans, Walter Wilson, and Josiah Thompson's MSS., and the Records of the Presbyterian Board.

168

masnachol, ac wrth fyned yno, mewn llong yn y fiwyddyn 1761, boddodd ar gyffiniau tir yr Iwerddon.* Nid ydym ni yn alluog i roddi ychwaneg o hanes am dano.

REES HARRIES. Ganwyd ef yn Rhydfro, yn mhlwyf Llanguwg, sir Forganwg, yn y flwyddyn 1738. Yr oedd ei rieni yn aelodau yn Gellionen, ac yn bobl nodedig o grefyddol; ond bu farw ei dad pan nad oedd ef ond deuddeg oed, ac effeithiodd yr amgylchiad yn ddwys iawn ar ei feddwl, ac yn enwedig ei eiriau diweddaf wrth y teulu cyn marw. Dilewyd yr amgylchiadau hyny yn fuan oddiar feddwl Rees Harries trwy ymgymysgu o hono ag arferion drwg ei gyfoedion, ond cyn ei fod yn ddeunaw mlwydd oed, ymwelodd yr Arglwydd ag ef yn ffordd ei ras, a derbyniwyd ef yn aelod eglwyisg yn Gellionen dan ofal Mr. Joseph Simmons. Yr oedd yr eglwys yn Gellionen y pryd hwnw heb ddirywio yn ei golygiadau duwinyddol, er fod y lefain mor foreu a hyny yn dechreu gweithio. Dechreuodd Rees Harries bregethu yn fuan wedi ei dderbyn yn aelod, a chyn hir anogwyd ef i fyned i athrofa Abergavenny, lle y treuliodd rai blynyddoedd dan addysg Mr. D. Jardine. Tua therfyniad ei amser yn yr athrofa, anfonodd rhai o aelodau yr eglwys yn Mhwllheli at ei athraw i ofyn iddo gymeradwyo un o'r myfyrwyr dan ei ofal i fod yn weinidog iddynt. Cymhellodd yntau Mr. Harries i fyned hyd atynt. Yr oedd ar y cyntaf yn dra annhueddol i fyned mor bell o'i wlad, fel y tybiai, ond ar gais ei athraw cydsyniodd i fyned, ac yn ystod ei arosiad yn Mhwllheli, hoffwyd ef yn fawr gan yr eglwys, a hoffodd yntau y lle, a gwnaeth ei feddwl i fyny mai dyma y cwr o'r maes y mynai "Arglwydd y cynhauaf " iddo lafurio arno. Urddwyd ef yno yn y flwyddyn 1764. Wedi ei sefydliad, ymroddodd yn egniol i gyflawni ei weinidogaeth, a phregethodd lawer mewn manau y tu allan i Bwllheli, yn enwedig yn Nghaernarfon, a Bangor, a'r amgylchoedd. Y flwyddyn ganlynol i'w urddiad, priododd ag un o ferched Mr. D. Williams, gweinidog Dinbych, yr hon, gyda'i chwaer, oedd wedi colli eu rhieni, a dychwelodd at ei theulu i'r Gwynfryn. Ystyrid Mr. Harries yn wr parchus a chyfrifol yn mysg ei frodyr. Yr oedd ei ymddygiad yn hardd a boneddigaidd, fel y tueddid y werin i edrych i fyny ato. Unwaith wrth fyned trwy ddinas Bangor, gyda nifer o weinidogion ac eraill, dywedai rhyw un am dano, "Dyma eu hesgob hwy." Perchid ef yn fawr gan lawer o foneddigion ei wlad; yr unig beth y cwynent o'i herwydd oedd, fod resyn fod dyn o'i fath ef yn Ymneillduwr. Yr oedd yn syml a dirodres fel cristion, ac yn nodedig am ei dynerwch a'i addfwynder yn ei deulu ac yn yr eglwys. Pregethai gyda dwysder anarferol, ac fel Paul rhybuddiai ei wrandawyr " a llawer o ddagrau." Yr oedd yn hollol efengylaidd yn ei ysbryd a'i athrawiaeth; ac yn y pulpnd ni chymerai arno ei fod yn gwybod dim ond Iesu Grist, a hwnw wedi ei groeshoelio," Teithiodd lawer i gyfarfodydd a chymanfaoedd y dyddiau hyny, ac fel holl weinidogion y cyfnod hwnw, ac am gyfnodau ar ol hyny, bob amser ar ei draul ei hun. Yr oedd nifer gweinidogion yn Ngogledd Cymru mor fychan, fel y teimlid prinder os buasai un yn absenol, ac yr oedd poblogrwydd Mr. Harries fel pregethwr yn gwneyd fod y   cymhelliadau yn daerion arno. Mwynhaodd iechyd da trwy ei oes, ond yn ddisymwyth tarawyd ef gan glefyd trwm ar un dydd Mawrth, yr hwn oedd yn ddydd ffair Pwllheli. Bwriadai gychwyn y dydd Gwener canlynol i gyfarfod i Lanbrynmair i

*Thompson's MSS.

169.

wahodd y gweinidogion i'w gyfarfod ei hun, yr hwn oedd i fod yn mhen, pythefnos, ond ataliwyd ef gan ei afiechyd. Aeth i'r capel y Sabboth canlynol, ond nid oedd yn alluog i bregethu. Wedi dychwelyd i'w dy, dywedodd wrth ei forwyn, "Wel, wel, yr wyf yn y wlad yma er's pum' mlynedd-ar-hugain, ac ni fethais a phregethu ar un Sabboth ond hwn." Yr oedd wedi credu ar ddechreu ei afiechyd fod y clefyd oedd arno i farwolaeth. Ni bu fyw ond pythefnos ar ol ei gymeryd yn glaf. Yr oedd cyfarfodydd pregethu yn cael eu cynal yn Mhwllheli a'r Capel-newydd pan oedd ef yn tynu ei draed i'r gwely i farw. Hunodd yn yr Iesu Mai 26ain, 1788, yn 50 oed. Claddwyd ef yn mynwent capel Penlan, Pwllheli, ac arhosodd y gweinidogion dyeithr dros yr angladd, a phregethodd Mr. Stephen Lloyd, Brynberian, oddiar y geiriau, " A bu farw Samuel, a holl Israel a ymgynnullasant ac a alarasant am dano ef, ac a'i claddasant ef yn ei dy yn Ramah." Gadawodd ar ei ol weddw a chwech o blant amddifaid, ac y mae ei ol-afiaid hyd y burned a'r chweched genhedlaeth etto yn aros yn lluosog, a llawer o honynt yn glynu wrth yr Arglwydd ei Dduw.

BENJAMIN JONES. Ganwyd ef yn Nhrecyrnfawr, yn mhlwyf Llanwinio, sir Gaerfyrddin, Medi 29ain, 1756. Yr oedd ei rieni yn bobl barchus a chyfrifol, a bwriadent ei ddwyn ef i fyny yn yr Eglwys Sefydledig, o'r hon yr oeddynt hwy yn aelodau selog. Treuliodd flynyddoedd ei ieuengctyd mewn ysgol yn Llanddewifelfre, sir Benfro, dan ofal yr offeiriad yno, a chan ei fod o ddeall cryf a chof bywiog, gwnaeth gynydd cyflym mewn dysgeidiaeth. Arweiniwyd ef yn rhagluniaethol i wrando Meistri R. Morgan, Henllan, a J. Griffiths, Glandwr, ac o dan eu gweinidogaeth hwy daeth i adnabod ei gyflwr fel pechadur colledig, a chafodd olwg ar drefn rasol Duw yn Nghrist i gadw. Penderfynodd yn y fan mai dyma y bobl a ddilynai, ac felly dyryswyd yn hollol fwriadau ei rieni i'w ddwyn i fyny i'r offeiriadaeth yn yr Eglwys Sefydledig. Pan welodd ei rieni pa fodd yr oedd yn gogwyddo, ni ddangosasant unrhyw wrthwynebiad iddo, ond cynhaliasant ef yn yr ysgol fel o'r blaen i ddilyn ei efrydiau. Nid ydym yn gwybod a unodd ei rieni ef, cyn eu marw, a'r Ymneillduwyr ai peidio, ond yr ydym yn sicr i rai o'r teulu, mewn amseroedd diweddarach, wneyd hyny, fel nad oedd ef and blaenffrwyth y teulu i Ymneillduaeth. Derbyniwyd ef yn aelod o'r eglwys yn Henllan, ac wedi prawf boddhaol ar ei ddoniau a'i gymhwysderau, anogwyd ef i ddechreu pregethu. Bu am ychydig yn derbyn addysg dan ofal Mr. Griffiths, Glandwr. Derbyniwyd ef i athrofa Abergavenny, Ionawr2i1, 1775. Gwnaeth yno gynydd mawr mewn dysgeidiaeth. Rhagorai ar y rhan fwyaf o'i gydefrydwyr. Yr oedd y manteision boreuol rhagorol a gafodd yn cyfrif mewn rhan am hyny, heblaw fod ynddo gymhwysder anghyffredin at ddysgeidiaeth o radd uchel. Cadwodd i fyny trwy ei oes ei efrydiau mewn Lladin, a Groeg, a Hebraeg, a byddai ei Destament Groeg gydag ef i ba le bynag yr elai ar hyd ei oes. Wedi gorphen ei dymor yn yr athrofa, derbyniodd alwad o Pencader, sir Gaerfyrddin, ac urddwyd ef yno Mai 25ain, 1779. Ceir hanes ei urddiad pan ddeuwn at hanes Pencader. Cyfrifid yr eglwys yno y pryd hwnw yn enwog yn ei gwybodaeth, ac oblegid hyny, yr oedd cymhwysder nodedig yn Mr. Jones ar gyfer y lle, a dechreuodd ei weinidogaeth yno dan amgylchiadau tra gobeithiol, ac yn ystod y fIwyddyn gyntaf yno bu yn ddefnyddiol a llwyddianus iawn. Y flwyddyn ar ol ei sefydliad yn Mhencader priododd a Miss Mary Evans, Cwrt, Llangeler, a chyn hir ar ol hyny ymadawodd a Pencader. Yn y

170

flwyddyn 1784, dechreuodd ei weinidogaeth yn Rhosymeirch, Mon, lle y llafuriodd gyda chymeradwyaeth a llwyddiant mawr am bum' mlynedd.* Teimlai trwy ei oes ymlyniad mawr wrth y lle, a byddai yn aml amheuaeth yn ei feddwl a wnaeth yn ddoeth i symud oddiyno. Yn y flwyddyn 1789, symudodd i gymeryd gofal yr eglwys yn Mhwllheli a'r canghenau, ac yno y llafuriodd hyd derfyn ei oes.

Yr oedd Mr. Jones yn ddyn pell uwchlaw y cyffredinolrwydd o ddynion, mewn mwy nag un ystyr. Yr oedd o wneuthuriad cadarn, ac er nad oedd yn dâl, yr oedd yn dew a chorphol. Darllenid craffder a llymder yn ei lygaid, ac yr oedd ei holl wyneb yn fynegiant o wroldeb a phenderfyniad: Yr oedd er hyny o dymer serchog a charuaidd, ac yn noddwr caredig i bregethwyr ieuaingc. Nid oedd yn nodedig am ei ddoniau fel pregethwr, ond rhagorai yn benaf fel athrawiaethwr, ac athrawiaethol oedd nodwedd gyffredinol ei bregethau. Yr oedd yn esboniwr rhagorol ar y rhanau hyny o'r Bibl sydd yn dywyll i ddarllenwyr cyffredin; a byddai yr ysgrythyrau wedi eu cydweu yn ei weddiau a'i bregethau, a hyny yn y modd mwyaf priodol. Nid oedd dim a'i hanfoddlonai yn fwy na chlywed geiriau y Bibl yn cael eu dirdynu o'u hystyr, a chrogi meddyliau arnynt oeddynt yn hollol wahanol i'r hyn a amcanai yr ysgrifenwyr sanctaidd ei ddysgu. Yr oedd wedi darllen llawer ar awduron hen a diweddar, ac yr oedd y wybodaeth a gasglodd wrth eu darllen yn gronfa yn ei feddwl, fel y gallai eu dwyn allan pa bryd bynag y byddai galwad am danynt. Gosodid arno yn aml i bregethu yn nghymanfaoedd y De a'r Gogledd ar rai o byngciau mawrion duwinyddiaeth, ac yn hyny yr oedd yn un o feistri y gynnulleidfa.

Cyhoeddodd ddau draethawd, y naill ar Athrawiaeth y Drindod, a'r llall a elwir Ffynhonau Iachawdwriaeth, lle yr eglurir ac yr amddiffynir gras penarglwyddiaethol Duw yn iachawdwriaeth pechaduriaid. Mae y cwbl a ysgrifenodd yn dangos yn eglur ei fod, nid yn unig yn meddu gwybodaeth eang a meddwl grymus, ond ei fod hefyd yn meddu ar fedrusrwydd neillduol i ddatod cylymau dyrus duwinyddiaeth, ac i osod ei olygiadau allan mewn dull clir a dealladwy. Byddai weithiau, er nad oedd yn hyawdl, yn cynhesu wrth bregethu gwirioneddau mawrion yr efengyl, nes peri i'w eiriau ffrydio dros ei wefusau, ac i'r dagrau lifo dros ei ruddiau, ac enynid teimladau cyffelyb yn ei wrandawyr.

* Gwelir nad yw yr hyn a ddywedir uchod am yr ysbaid y bu Mr. Jones yn llafurio yn Rhosymeirch yn gyson a'r hyn a ddywedir yn hanes yr eglwys hono. Cyf. II. Tudal. 455; ond yr ydym yn teimlo yn lled sicr mai yr adroddiad uchod sydd yn gywir. Yn 1789, ac nid 1791 y symudodd Mr. Jones i Bwllheli. Nis gallwn sicrhau nad allasai ei fod yn myned yn fisol i Rosymeirch am ddwy flynedd wedi iddo symud i Bwllheli, ac felly na thorodd yn llwyr ei gysylltiad a'r eglwys hono cyn 1791. Ond yr oedd yn Mhwllheli yn mhell cyn hyny. Dyma un prawf. Yr oedd awydd mawr ar Mr. John Elias, pan yn llangc, am glywed Mr. Daniel Rowlands, Llangeitho, yn pregethu; ac yr. oedd yn llawn fwriadu myned hyd Langeitho er mwyn hyny. Ar un Sabboth aeth i Bwllheli i wrando rhyw wr dyeithr a ddisgwylid, a chan ei fod yno yn rhy fuan i'r oedfa, aeth i gapel Penlan i wrando Mr. Benjamin Jones. Darllenodd yn destyn "Oni wyddoch chwi i dywysog, ac i wr mawr, syrthio heddyw yn Israel ?" Ar ol darllen .y testyn, dywedodd mai y rheswm iddo gymeryd y testyn hwnw oedd, ei fod newydd glywed y newydd galarus fod y tywysog a'r gwr mawr, Daniel Rowlands, o Langeitho, wedi marw! Torodd y bachgen John Elias i wylo, pan glywodd fod y pregethwr yr oedd arno y fath awydd am ei glywed, wedi diangc am byth o'i gyrhaedd. Yr oedd hyn yn y flwyddyn 1790 oblegid Hydref 16eg, y flwyddyn hono, y bu farw Daniel Rowlands Mae yn lled sicr i Mr. B. Jones symud o Rosymeirch i Bwllheli cyn diwedd y flwyddyn 1789.

171

Cafodd gryn lawer o drallodion teuluaidd cyn diwedd ei oes trwy ei gysylltiad masnachol a'i fab-yn-nghyfraith, yr hwn a drodd allan yn esgeulus ac afradlon; ond galluogwyd ef i ymgynal o dan y cwbl, a theimlai pawb nad oedd ei gymeriad ef mewn un modd wedi ei lychwino. Dichon y dylasai yn ystod ei oes fod wedi gwneyd ychwaneg o ymdrech i sefydlu achosion newyddion yn Lleyn ac Eifionydd; ond yr oedd i fesur wedi cyfranogi o'r un ysbryd a'i ragflaenoriaid, o wneyd Pwllheli yn Jerusalem, ac i'r bobl o bob man ddyfod yno i addoli. Cafodd Annibynwyr Pwllheli yr holl wlad iddynt eu hunain am dymor hir, ond gan nad oedd ysbryd ynddynt i fyned a'i meddianu, daeth eraill yn mlaen ac a'i pherchenogasant hi, ac nid oes le gan neb i'w beuio am hyny, ac nid oedd eglwys Pwllheli yn hyn yn eithriad i hen eglwysi y cyfnod hwnw. Daliodd Mr. Jones i bregethu hyd y diwedd. Ni bu ond dau Sabboth yn glaf, a bu farw mewn ymddiried diysgog yn yr Arglwydd Chwefror 17eg, 1823, yn 66 oed, a chladdwyd ef yn mynwent capel Pwllheli, lle y gorphwys ei gnawd mewn gobaith hyd ddydd prynedigaeth.

REES P. GRIFFITHS. Ganwyd ef yn mhlwyf Llanedi, yn sir Gaerfyrddin, yn y flwyddyn 1804. Yr oedd ei rieni a'i hynafiaid yn aelodau o'r eglwys Annibynol yno, a derbyniwyd yntau yn aelod ac efe etto yn ienangc. Anogwyd ef gan yr eglwys a'i gweinidog, Mr. Samuel Price, cyn hir i ddechreu pregethu, ac wedi pregethu am dymor yn Llanedi, a'r eglwysi cylchynol, aeth i athrofa Neuaddlwyd, lle yr arosodd am rai blynyddoedd dan addysg Dr. Phillips. Gwnaeth gynydd amlwg mewn dysgeidiaeth, a rhoddai ei athraw air uchel iddo ar gyfrif ei allu i ddysgu a'i ymroddiad i ddysgu. Yr oedd yn efrydydd diflino, a pha beth bynag yr ymaflai ynddo gwnai ef yn drefnus a chryno. Nid oedd mor boblogaidd fel pregethwr a rhai o'i gydefrydwyr pan yn yr ysgol; ond mewn purdeb cymeriad, ac ymroad i ddysgu, ac awydd am wybodaeth, nid oedd yn ol i'r un o honynt. Yn y flwyddyn 1832, anfonodd Mr. Roberts, Dinbych, at Dr. Phillips, Neuaddlwyd, i ofyn iddo a oedd ganddo ryw un yn yr athrofa dan ei ofal y gallasai ei gymeradwyo i ddyfod yn weinidog i Rhiw a Llansanan, ac i fod o ychydig gymorth iddo yntau yn Ninbych. Cymeradwyodd Dr. Phillips i'w sylw Mr. R. P. Griffiths fel y cymhwysaf y gallasai feddwl am dano, ac ar yr un pryd anogodd Mr. Griffiths i fyned i ymweled a'r lle. Treuliodd rai misoedd yn y maes hwnw yn llafurio yn ddiwyd, ond wedi deall nad oedd unrhyw gysylltiad i fod rhwng y lleoedd hyny a'r eglwys yn Ninbych, ni thueddwyd ef i aros yno. Symudodd i Lanberis, lle yr oedd capel newydd wedi ei agor, a dechreuodd gadw ysgol ddyddiol a phregethu, a derbyniodd alwad gan yr eglwys fechan yno, ac urddwyd ef Mai 15fed, 1834. Bu yma yn dderbyniol a defnyddiol iawn. Cynyddodd yr achos yn gyflym dan ei ofal, ac ymgododd yntau i gryn gyhoeddusrwydd fel pregethwr. Ar doriad y diwygiad dirwestol allan yn Nghymru tua'r flwyddyn 1836, yr oedd ef yn un o'r rhai cyntaf i gofleidio yr egwyddor, a daeth yn ddadleuwr selog o'i phlaid, a rhoddodd hyny help i'w boblogrwydd fel areithiwr a phregethwr. Penodwyd ef a Mr. Owen Thomas, Bangor, (Liverpool, yn awr,) un o bregethwyr y Methodistiaid Calfinaidd, gan Gymanfa Ddirwestol Gwynedd, a gynhaliwyd yn Nghaernarfon yn Awst, 1837, i fyned ar daith trwy drefydd a phrif bentrefydd y De i egluro ac amddiffyn egwyddorion y gymdeithas ddirwestol. Rhoddodd hyny gyfle ychwanegol iddo i ddyfod i adnabyddiaeth a chyhoeddusrwydd, ac yr oedd yn yr adeg hono yn dra phoblogaidd. Yn Awst, 1838, derbyniodd alwad

172

o Bwllheli a symudodd yno yn fuan, a bu yn barchus a defnyddiol yn y lle am bedair-blynedd-ar-ddeg. Yn ystod y blynyddau hyny daeth unwaith i wrthdarawiad anhapus a rhai o'i frodyr yn y sir. Yr oedd elfenau gwrthwynebus yn ymweithio yn sir Gaernarfon yn yr adeg hono, ac er nad ydym am fyned i mewn i'r amgylchiadau yma, etto mae yn anmhosibl rhoddi dim byd yn debyg i hanes teg a chywir o Annibyniaeth yn sir Gaernarfon heb gyfeirio atynt. Barnai Mr. Griffiths, a rhai eraill yn y sir, fod yno nifer o weinidogion trwy eu gwaith yn ymyraeth ag achosion gweinidogion ac eglwysi mewn cyfarfodydd chwarterol, yn sathru ar annibyniaeth yr eglwysi, tra y barnai y gweinidogion hyny ei fod yntau a rhai eraill yn cefnogi anrhefn ac afreolaeth wrth bleidio y rhai a ystyrient hwy yn derfysgwyr yn yr eglwysi. Mae yn ddigon posibl fod pob ochr yn cario eu golygiadau i eithafion, ac yn gwneyd a gweinidogion ac eglwysi eraill, yr hyn na buasent hwy yn ewyllysio i neb wneyd a hwy ac a'u heglwysi. Yn y flwyddyn 1852, derbyniodd alwad gan yr eglwys yn Joppa, Caernarfon, a symudodd yno yn y flwyddyn hono, a llafuriodd iddi nes iddo gael ei daro gan ergyd o'r parlys, yr hyn a'i cwbl analluogodd am y pedair-blynedd-ar-ddeg olaf o'i oes i wneyd dim gyda'r weinidogaeth. Mae pawb oedd yn adnabod Mr. Griffiths yn barod iawn i gydnabod ei fod yn ddyn rhagorel - o gymeriad pur a diargyhoedd, o ddeall cryf a gwybodaeth helaeth, yn gadarn yn yr ysgrythyrau, ac yn sylweddol ac adeiladol bob amser fel pregethwr.

Cafodd garedigrwydd mawr gan bawb yn ystod ei hir waeledd, a da fyddai ganddo bob amser weled ei frodyr yn talu ymweliad ag ef, ac yr oedd ei gyfeillach yn wastad yn felus ac adeiladol. Mwynhaodd yn helaeth o ddyddanwch yr efengyl, a phan ddeallodd fod awr ei ymddatodiad wedi dyfod, yr oedd yn barod i gyfarfod yr amgylchiad gyda'r hunanfeddiant oedd mor amlwg yn ei nodweddu trwy ei oes. Bu farw Ebrill 22ain, 1872, yn 68 oed, a chladdwyd ef yn mynwent Llanbeblig.

  

CAPEL-NEWYDD

(Llangian parish)

Dyma y capel cyntaf a godwyd yn Lleyn y tuallan i Bwllheli. Dechreuwyd pregethu yma tua'r flwyddyn 1740 gan Mr. John Thomas, gweinidog Pwllheli, a phregethwyd yma yn lled gyson ganddo ef a'i olynwyr mewn lle a elwir Londywyll. Crybwyllir enwau Griffith Prys a William Jones fel y rhai mwyaf blaenllaw gyda'r achos. Daeth John Williams a'i wraig i fyw i Saethon, a chan eu bod mewn amgylchiadau bydol cysurus, ac yn bobl grefyddol o'u hieuengctyd, buont o help mawr i'r achos. Etifedd Bryntirion, a lleoedd eraill yn Tydweiliog, oedd John Williams, ac Anne, ei wraig, oedd etifeddes Lonfudr. Yr oedd y ddau cyn priodi yn aelodau yn Mhwllheli, ac ymddengys iddynt ddyfod i fyw i Saethon rywbryd tua'r flwyddyn 1750. Daeth boneddiges arall i fod yn noddwraig i'r achos yma, sef Mrs. Edwards, Nanhoron. Nid ydym wedi cael gwybodaeth i sicrwydd pa fodd y daeth y foneddiges hon i gysylltiad a'r Annibynwyr. Dywedir fod ei gwr yn swyddog uchel yn y fyddin, a'i fod unwaith gyda'i ddyledswyddauyn Portsmouth, a hithau yno gydag ef, ac iddo gael ei gymeryd yn glaf iawn. Digwyddodd fod gweinidog Annibynol yn byw yn yr un heol, yr hwn pan glywodd fod yno foneddwr dyeithr wedi ei gymeryd yn glaf, a aeth yn ddioed i ymweled ag ef, ac i ddarllen a gweddio gydag ef. Bu y boneddwr, Mr. Edwards, farw, a chladdwyd. ef yno, a'r gweinidog

173

oedd unig gysurwr y foneddiges weddw yn ei thrallod. Wrth ymddiddan yn ddifrifol a hi, daeth i weled ei chyflwr euog, a'i hangen am Waredwr, a derbyniwyd hi yn aelod yn Portsmouth cyn dychwelyd. Daeth adref i Nanhoron, ac o hyny allan elai yn rheolaidd i Bwllheli, lle, y pryd hwnw, yr oedd Mr. Harries yn weinidog, a phryd nad allai fyned i Bwllheli, cydaddolai gyda'r ychydig bobl oedd yn cyfarfod a'u gilydd yn y gymydogaeth lle mae y Capel-newydd. Gwnaeth ei theulu a'i pherthynasau bob ymdrech i'w hatal i fyned at yr Ymneillduwyr, ond y cwb1 yn ofer. Cyrchai i gyfarfodydd pregethu yma a thraw ar hyd y wlad. Yr oedd yn bresenol yn Caegwigin, ger Bangor, yn nghyfarfod urddiad Mr. William Hughes, ac yr oedd gweled gwraig fonheddig yn ei cherbyd, gyda'i gweision yn eu lifrai, yn myned at ychydig o Ymneillduwyr dirmygedig i addoli, yn dylanwadu yn fawr i ladd rhagfarn y werin anwybodus yn eu herbyn. Yr ydym eisioes wedi crybwyll yn hanes Llanerchymedd, Cyf II, tu dal. 477, yr ymddiddan a fu rhyngddi a John James, yr eurych,* pan y goddiweddodd ef yn myned i gyfarfod Caernarfon. Bu cael personau o'r fath ddylanwad yn help mawr i'r achos yn y Capel-newydd ar ei gychwyniad. Cafwyd darn o dir ar ystad Nanhoron i adeiladu y capel arno, a chodwyd ef ryw bryd o'r flwyddyn 1770 i 1772. Mr. John Williams, Saethon; Mr. Lewis Williams, Gway; Mrs. Edwards, Nanhoron, a Mr. Harries, Pwllheli, oedd y rhai mwyaf blaenllaw yn y gorchwyl. Mae yr hen gapel yn sefyll etto, yn hollol fel yr oedd pan y codwyd ef o ran ei ffurf, ond fod tipyn o gyfnewidiadau wedi eu gwneyd ynddo yn fewnol. Capel hir-gul ydyw, a'i nenfwd yn agored, ac eisteddleoedd mawrion, dyfnion, ysgwar, ynddo. Capel-newydd y gelwir ef, er mai efe yw y capel hynaf yn y sir. Bu y lle o ddechreuad yr achos yma dan ofal gweinidogion Pwllheli hyd ddyfodiad Mr. R. P. Griffiths yno. Teimlai ef fod myned o Bwllheli i Capel-newydd, saith milldir o ffordd, ac yn ol i'r dref erbyn dau o'r gloch, yn ormod iddo allu ei wneyd, ac felly rhoddodd i fyny yn hollol fyned yno, a chymerodd Mr. Joseph Morris ofal y lle, mewn cysylltiad a Bwlchtocyn ac Abersoch. Bu ef yma yn ffyddlon hyd y flwyddyn 1848. Yn y flwyddyn 1851, cymerodd Mr. David Jones ofal y lle hwn mewn cysylltiad a Bwlchtocyn ac Abersoch, a bu yma yn ddiwyd hyd y flwyddyn 1864. Cymerodd Mr. H. T. Parry ei gofal, yn y flwyddyn ganlynol yn nglyn a'r ddau gapel yn Llanengan, hyd nes y gorfodwyd ef gan wendid ei iechyd i roddi y lle i fyny yn y flwyddyn 1871. Yn mis Rhagfyr 1871, urddwyd Mr. E. Jones yn Llanbedrog, i fod yn weinidog yno, ac yn Capel-newydd a Mynytho, ac efe yw y gweinidog yma yn bresenol. Nid yw yr achos yn gryf yma yn awr, oblegid y mae capeli wedi eu codi yn mhob man o'i gylch, ac nid yw y boblogaeth yn y fan lle y saif ond teneu iawn. Mae y tai oedd yma wedi eu chwalu gan Mr. Lloyd Edwards, Nanhoron, a'r tir oll agos wedi ei dynu ganddo at ei fferm ei hun. Ond fe fu yr achos yma yn gryf a dylanwadol ar un adeg. Cyrchai dynion yma o bob cwr o Leyn. Coffeir yma hyd y dydd hwn am ffyddlondeb yr hen Griffith Griffiths, o'r Blowty, yn dyfod yma yn gyson am flynyddoedd o Aberdaron. Wedi marwolaeth Mr. John Williams, Saethon, daeth ei fab, Mr. David Williams, i gymeryd ei le, a bu yma yn gweinyddu fel diacon hyd nes y symudodd o'r ardal. John Evans, Llanengan, a fu yn ffyddlon i gyrchu yma am dymor hir; ac wedi hyny, mewn amseroedd diweddarach, bu Evan Jones,

* Gwnaethom garagymeriad wrth ddyweyd am John James mai tincer ydeodd. Eurych oedd ef, hyny yw, un yn tori ar anifeiliaid.

174

Felinisaf, yn ffyddlon tuag at Dduw a'i dy. Adeiladodd Mr. D. Williams, Saethon, gapel bychan ar ei dir, yn gwbl ar ei draul ei hun, gyda bwriad iddo fod yn ysgoldy ac yn lle i bregethu yn achlysurol, ond prin yr atebodd y dyben oedd mewn golwg wrth ei godi, gan ei fod yn rhy agos i'r Capelnewydd. Mae un amgylchiad yn hanes eglwys Capel-newydd sydd yn werth ei gofnodi, nid yn unig am y dengys fod yr eglwys ar y pryd mewn amgylchiadau bydol cysurus, ond am y dengys hefyd ei bod yn llawn o ryddfrydigrwydd Cristionogol. Ceir y ffaith wedi ei chofnodi yn Methodistiaeth, Cymru, Cyf II, tu dal. 174. Yr oedd achos gan y Methodistiaid yn y Saethon-bach, ond isel a dilewyrch fu am lawer o flynyddoedd. Yn y flwyddyn 1780, torodd diwygiad grymus iawn allan yno, ac adfywiodd yr achos gwywedig yn fawr - ychwanegodd y gwrandawyr a lluosogodd y dysgyblion, fel yr aeth y lle yn Saethon-bach yn rhy gyfyng, a theimlent angen am gapel, ond y pwngc oedd, pa fodd i'w gael gan nad oeddynt oll ond pobl dlodion. Cydymdeimlai pobl Capel-newydd yn fawr a'u sefyllfa, er mai i enwad arall y perthynent. Mewn cyfarfod eglwysig un noson, dywedodd John Williams, Saethon, na wyddai efe ddim yn iawn pa beth i'w wneyd i'r ddeadell fechan yn Saethon-bach, fod yn amlwg fod yr Arglwydd yn eu plith, ac yn eu llwyddo yn barhaus, ond fod eu lle yn rhy gyfyng, a hwythau yn rhy dlodion i godi capel. Ar hyn cyffrodd calon rhyw un yno, a dywedodd, "Mi 'rof fi bum' punt tuag at iddynt godi capel." Un arall o Lanengan a ddywedodd, " Mi 'rof finau bum' punt." John Williams, Saethon, hefyd a ddywedodd, "Mi 'rof finau bum' punt;" ac addawasant gyda'u gilydd yn y fan o 40p. i 50p. Aeth dau wr yn y fan a'r newydd i'r cyfeillion yn Saethon-bach, y rhai oeddynt yn cynal eu cyfeillach yr un noson. Llonwyd eu calon gan y newydd da, ac addawasant hwythau bob un yn ol ei allu, a'r canlyniad fu, codi y capel a elwir. Capel-y-nant. Dyna engraifft o ysbryd diragfarn na cheir ond ychydig o'i chyffelyb yn hanes eglwysi Cymru.

Translation by Eleri Rowlands (May 2013)

This is the first chapel to be built in Lleyn outside Pwllheli. Preaching started here about 1740 by Mr. John Thomas, the minister of Pwllheli. He preached here quite regularly and he and those that followed him preached in a place called Londywyll. The names of Griffith Prys and William Jones were among the most prominent mentioned in connection with the cause. John Williams and his wife came to live to Saethon, and since they were in a comfortable situation in a worldly way, and had been religious people from their youth, they were a great help to the cause. John Williams of Bryntirion, and other places in Tydweiliog had inherited Bryntirion, and Anne, his wife had inherited Lonfudr. They had both, before marriage, been members in Pwllheli, and it appears that they came to live in Saethon sometime around 1750. Another lady came forward to sponsor this cause. She was Mrs. Edwards, Nanhoron. We haven't been told how this lady was connected to the Independents. It was said that her husband was a high official in the Army, and that his duties were at one time based in Portsmouth, and that she was there with him, and that he was taken very ill. It happened that an Independent minister lived in the same road, and when he heard that a strange gentleman had been taken ill, he went immediately to visit him, and to read and pray with him. The gentleman, Mr. Edwards, died and he was buried there, and the minister

173

was the only comfort to the lady in her grief. While seriously discussing with her, he realised her guilty condition, and her need for a Saviour, and she was accepted as a member in Portsmouth before returning. She came home to Nanhoron, and from then on she went regularly to Pwllheli, where, at that time, Mr. Harries was the minister, and when she was unable to go to Pwllheli, she worshipped alongside the few people who met in the community where Capel-newydd stands. Her family and relatives made every effort to prevent her from going to the non-conformists, but in vain. She travelled to preaching meetings here and there across the country. She was present in Caegwigin, near Bangor, in the ordination meetings of Mr. William Hughes, and the sight of a lady in her coach, with servants in their uniforms, going to a few despised non-conformists to worship, greatly influenced the ignorant peasants into killing the prejudice against them. We have already mentioned the discussion between her and John James, the goldsmith, in the history of Llanerchymedd, Vol II, page. 477,* when he was overtaken on his way to a meeting in Caernarfon. Having people of such influence was very helpful to the cause in Capel-newydd when it started. A piece of land was obtained on the Nanhoron estate on which to build a chapel, and it was built sometime between 1770 and 1772. Mr. John Williams, Saethon; Mr. Lewis Williams, Gway; Mrs. Edwards, Nanhoron, and Mr. Harries, Pwllheli, were the most prominent in this task. The old chapel still stands, from the outside just as it was when it was first built, but a few changes have been made to the interior. It's a long narrow chapel, with an open ceiling, and big, deep, square seats. It is called Capel-newydd, (New Chapel) even though it is the oldest chapel in the county. From the beginning of the cause here it has been under the care of the ministers of Pwllheli until the arrival of Mr. R. P. Griffiths. He felt that going to Capel-newydd, seven miles away, and back to the town by two o'clock, was too much for him to do, and so he gave up going there completely, and Mr. Joseph Morris took over the care of the place, along with Bwlchtocyn and Abersoch. He stayed here faithfully until 1848. In1851, Mr. David Jones took over the care of the place along with Bwlchtocyn and Abersoch, and he stayed here very diligently until 1864. Mr. H. T. Parry cared for them, the following year along with the two chapels in Llanengan, until he was forced by weakness of health to give up in 1871. In December 1871, Mr. E. Jones was ordained in Llanbedrog, to be a minister there, and in Capel-newydd and Mynytho, and he is the present minister. The cause isn't strong here now, since chapels have been built all around it, and the population where it stands is very thin. The houses that stood here have been demolished by Mr. Lloyd Edwards, Nanhoron, and the land around has been used by his own farm. But this cause was strong and influential at one time. Men came here from every corner of Lleyn. The faithfulness of old Griffith Griffiths, of Blowty, is well remembered, coming regularly from Aberdaron. After the death of Mr. John Williams, Saethon, his son, Mr. David Williams, came to take his place, and he stayed here officiating as a deacon until he moved from the area. John Evans, Llanengan, who was faithful in travelling here for a long time; and after that, in later times Evan Jones,

* We made a mistake in saying that John James was a tinker. He was a goldsmith, that is one who breaks animals. (?)

174

Felinisaf, was faithful to God and his house. Mr. D. Williams, Saethon, built a small chapel on his land, completely at his own expense, with the purpose of holding a Sunday school and a place in which to preach occasionally, but it hardly answered the purpose, since it was too close to Capel-newydd. There is one circumstance in the history of Capel-newydd that is worth noting, not only for showing that the church was, at that time in circumstances of worldly comfort, but as it shows too that it was full of fine religious liberality. The fact was noted in Methodistiaeth, Cymru, Cyf II, tu dal. 174 (Welsh Methodism, Vol 11, page. 174). the Methodists had a cause in Saethon-bach, but it was weak and lackluster for many years. In 1780, a very powerful revival broke out there, and the cause was regenerated greatly. The listeners and disciples multiplied, so that the place in Saethon-bach became too small, and they felt that a chapel was needed, but the point was, how to get one when the population was so poor. The people of Capel-newydd sympathised greatly with their position, even though they belonged to a different denomination. In a church meeting one evening, John Williams, Saethon, said that he didn't know what to do to help the little flock in Saethon-bach, as it was obvious that the Lord was amongst them, and was continually giving them success, but that the place was too limited, and they were too poor to raise a chapel. At this someone's heart was excited, and he said, "I shall give five pounds towards building a chapel for them." Then another from Llanengan said, " I shall give five pounds." John Williams, Saethon, also said, "I shall give five pounds;" and they promised together at the time to give around £40 or £50. Two men went immediately with the news to the friends in Saethon-bach, who were holding a fellowship that evening. Their hearts delighted by the good news, and they promised each according to his ability, and the result was, a chapel which was called Capel-y-nant. That is an example of the spirit of unprejudice the like of which occurs only rarely in the history of the churches of Wales.

 

MYNYTHO

(Llangian parish)

Mynydd isel yw Mynytho, o fawn llai na dwy filldir i'r Capel-newydd, heb fod yn mhell o'r ffordd sydd yn myned oddiyno i Bwllheli. Mae nifer luosog o dai wedi eu codi ar lechwedd y mynydd, ac oddiyma yr oedd y nifer fwyaf yn myned i'r Capel-newydd trwy y blynyddau. Yn y flwyddyn 1821, codwyd ysgoldy ar ochr y mynydd, a elwid ysgoldy Mynytho, .er mwyn cynal ysgol Sabbothol a phregethu achlysurol. Mr. T. Lewis, Pwllheli, a Mr. Evan Jones, Greigwen, (Felinisaf, wedi hyny,) oedd yn blaenori yn ei adeiladiad. O ddiffyg pregethu ynddo yn rheolaidd, nid atebodd ond ychydig wasanaeth trwy yr holl flynyddoedd, ac ar rai adegau bu ar fin cael ei gau. Ond wedi sefydliad Mr. E. Jones yn weinidog cydrhwng y lle hwn a Llanbedrog a Chapel-newydd, a chael pregeth ar nos Sabboth yn Mynytho, cynyddodd y gynnulleidfa i'r fath raddau fel y barnwyd fod yn rhaid cael yma gapel newydd, a chafwyd pob cefnogaeth gan y cyfarfod chwarterol tuag at ei adeiladu. Bu gwasanaeth Mr. R. Roberts, Criciaeth, o help mawr i'w gael i ben. Adeiladwyd yma gapel cyfleus yn haf y flwyddyn 1872, gwerth 250p., a ffurfiwyd eglwys ynddo yn nechreu Rhagfyr yr un flwyddyn, ac ar yr 11eg o'r un mis, cynaliwyd cyfarfod ei agoriad. Mae golwg obeithiol arno, a disgwylir yn fuan y bydd yma eglwys a chynnulleidfa gref.

175

Translation by Eleri Rowlands (March 2010)

Mynytho is a low mountain, of peat, within two miles of Capel-newydd, not far from the road that goes from there to Pwllheli. Quite a number of houses have been built on the slopes of the mountain, and the most of the people who went to Capel-newydd came from here over the years.  In 1821, a school house was built on the side of the mountain, which was called Mynytho, for the purpose of holding a Sunday school and occasional preaching. Mr. T. Lewis, Pwllheli, and Mr. Evan Jones, Greigwen, (Felinisaf, after that,) were the main instigators of the building work. Because they could not hold regular preaching here, it provided only a few services throughout all the years, and sometimes it almost closed.  But after Mr. E. Jones was established as minister here as well as in Llanbedrog and Capel-newydd, and giving a sermon on a Sunday evening in Mynytho, the congregation increased to such an extent that it was judged that a new chapel was essential, and the quarterly meeting gave them great support in order to build it.  Mr. R. Roberts, Cricieth, was a great help towards this end.  A convenient chapel was built during the summer of 1872, which was worth £250, and a church was formed here at the beginning of December of the same year, and on the 11th of the same month, the opening meeting was held.  There is a hopeful air to it now, and it is expected that there will be a strong congregation.

175

LLANBEDROG

Translation on /big/wal/CAE/Llanbedrog/Hanes

Dechreuwyd pregethu yn achlysurol yma gan Mr. R. P. Griffiths, Pwllheli, tua'r flwyddyn 1841, ond yn 1845, prynwyd yma gapel bychan, yr hwn oedd eiddo y Wesleyaid Cymanfaol, a chasglwyd yma gynnulleidfa fechan, a ffurfiwyd yma eglwys Annibynol. Bu y lle o'r dechreuad dan ofal gweinidogion Pwllheli hyd y flwyddyn 1871, pryd y ffurfiwyd Capel-newydd, Mynytho, a Llanbedrog yn un weinidogaeth, a rhoddwyd galwad i Mr. E. Jones, Bodedeyrn. Urddwyd ef Rhagfyr 10fed, 1871, ac yr oedd y rhan fwyaf o weinidogion y cyfundeb yn bresenol ar yr achlysur. Nid yw yr achos yma ond bychan, ond y mae golwg siriol arno, a theimlir yn hyderus fod dyddiau gwell yn ei aros.

 

LLANIESTYN

Dechreuwyd pregethu gan yr Annibynwyr yn y plwyf hwn tua dechreu y ganrif bresenol gan Mr. John Jones, Nebo, am yr hwn y bydd genym ragor i'w ddyweyd ar ol hyn. Yn Rhosgoch y pregethodd gyntaf, a daeth cynnulleidfa luosog i'w wrando. Daeth wedi hyny i le a elwir y Penrhyn i bregethu, a bu dros ysbaid yn pregethu bob yn ail yn y ddau le uchod. Cymerodd Mr. J. Jones ar ol hyn dy, o'r enw Ty'n'rallt, oedd yn wag, dan ardreth, a bu yn pregethu yn y ty hwnw yn rheolaidd dros rai blynyddau, nes y cafwyd rhybudd i ymadael gan Mr. D. Williams, offeiriad Llanbedrog, yr hwn oedd perchenog y lle. Mewn canlyniad i hyny, penderfynodd Mr. J. Jones adeiladu capel yn yr ardal, a chafwyd tir i'w adeiladu arno gan Mr. D. Williams, Saethon. Adeiladwyd y capel yn y flwyddyn 1807, a galwyd ef Rehoboth. Ystyrid y lle fel cangen o'r Capel-newydd, ond Mr. J. Jones oedd yn gofalu am dano agos yn gwbl. Nid oedd yma ond pedwar aelod yn perthyn i'r lle, sef dau frawd a dwy chwaer, ac un o'r brodyr oedd William Jones, Brynygwynt, yr hwn a fu yn aelod selog o'r eglwys hon am driugain mlynedd. Bu yr achos yma am y deu-ddeng mlynedd cyntaf wedi ei sefydliad fel " llin yn mygu," ac etto daliodd yr "ychydig enwau " oedd yma yn ddiymollwng nes y gwelsant amser gwell. Wedi sefydliad Mr. Robert Owen yn Llanengan, cymerodd ef ofal yr eglwys yma, gan fod Nebo, ac Aberdaron, a'r cylchoedd yn galw am holl amser a llafur Mr. J. Jones. Bu ef yma dros rai blynyddau, a dilynwyd ei weinidogaeth a mesur o lwyddiant; ond rhoddodd y lle i fyny er mwyn gallu ymgymeryd a chodi achos yn Abersoch. Yn y flwyddyn 1828, daeth Mr. Owen Owens, myfyriwr o athrofa y Neuaddlwyd, yma i bregethu a chadw ysgol, ac wedi treulio ryw haner blwyddyn yn y lle, derbyniodd alwad i fod yn weinidog, ond cyn cydsynio a hi, aeth ar ymweliad i'r Deheudir. Cafodd alwad o Bwlchnewydd, gerllaw Caerfyrddin, ac urddwyd ef yno, lle y llafuriodd hyd ei farwolaeth. Daeth un Mr. Jonathan Jones yma am dymor, a chyn hir ymfudodd. i America. Yr oedd yr achos trwy y mynych gyfnewidiadau hyn yn dal ei dir, ac yn y flwyddyn 1835, bu raid ailadeiladu y capel. Yn y flwyddyn 1838, urddwyd Mr. Samuel Edwards, ysgol Llanboidy, yn weinidog i'r eglwys hon a'r eglwysi yn Ceidio a Tydweiliog. Llai na dwy flynedd yr arhosodd yma, oblegid derbyniodd alwad o'r Graig, Machynlleth, a symudodd yno cyn diwedd y

176

flwyddyn 1839. Wedi bod am ychydig gyda blwyddyn heb weinidog, rhoddodd y tair eglwys alwad i Mr. John Davies, myfyriwr o athrofa y Neuaddlwyd, ac urddwyd ef Mawrth 11eg, 1841. Ni bu yma yn hir, canys symudodd i Rydymain a Llanfachreth, sir Feirionydd, ac wedi bod yno ychydig, ymunodd a'r Methodistiaid, ac yn mhen rhai blynyddoedd ymfudodd i America, lle y bu farw. Aelod o'r Drewen ydoedd. Yr oedd yn ddyn o fywyd diargyhoedd, ond heb dalent neillduol at bregethu a gweinidogaethu. Wedi bod am dymor heb weinidog, rhoddwyd galwad gan y tair eglwys drachefn i Mr. Robert Roberts o Lanerchymedd. Ychydig gyda dwy flynedd y parhaodd ei gysylltiad a'r eglwys ond parhaodd yn weinidog i'r eglwysi eraill hyd y flwyddyn 1854, pryd y symudodd i Rhiw a Nantglyn. Yn 1855, rhoddodd y tair eglwys alwad i Mr. Richard Rowlands, myfyriwr o athrofa y Bala, ac urddwyd ef yn Mehefin, 1855. Cymerwyd rhan yn nghyfarfodydd yr urddiad gan Meistri W. Ambrose, Porthmadog; D. Roberts, Caernarfon; Hugh Hughes, Abererch; M. D. Jones, Bala; D. Jones, Abersoch, a W. Williams, Nefyn. Llafuriodd Mr. Rowlands yma gyda derbyniad a pharch am bedair-blynedd-ar-ddeg. Nid oedd nifer yr aelodau ar ei sefydliad ond 27, ond yr oeddynt cyn ei ymadawiad wedi cyrhaedd 72. Yn y flwyddyn 1869, adeiladwyd yma gapel newydd, yr hwn sydd un o'r rhai harddaf yn yr holl wlad. Cafodd Mr. Rowlands alwad o Nebo a Llanon, sir Aberteifi, a symudodd yno yn niwedd y flwyddyn 1869. Ni bu yr eglwysi yn hir yn amddifaid, oblegid yn nechreu y flwyddyn 1870, unodd y tair eglwys i roddi galwad i Mr. John H. Williams, myfyriwr o athrofa Caerfyrddin, ac urddwyd ef Mai 24ain, 1870. Ar yr achlysur pregethwyd ar natur eglwys gan Mr. E. James, Llanaelhaiarn; holwyd y gofyniadau gan Mr. H. T. Parry, Abersoch; dyrchafwyd yr urdd-weddi gan Mr. D. Jones, Capel-helyg; pregethwyd ar ddyledswydd y gweinidog gan Mr. W. Ambrose, Porthmadog, ac ar ddyledswydd yr eglwysi gan Mr. T. Johns, Llanelli. Mae Mr. Williams yn parhau i lafurio yma, a'r achos mewn agwedd galonog.

Cyfodwyd yma ddau i bregethu :-

  • William Daniel. Dechreuodd bregethu tua'r flwyddyn 1821, a bu yn ffyddlawn yma am haner-can'-mlynedd. Pregethwr cynorthwyol ydoedd yn ngwir ystyr y gair. Yr oedd yn ddyn synwyrol a deallgar, ac yn barod i wneyd pob peth yn ei allu pa bryd bynag, a pha le bynag, y byddai angen ei wasanaeth. Yr oedd yn. dderbyniol a pharchus gan yr holl wlad, ac yn cael ei barchu fwyaf gan y rhai oedd yn ei adnabod oreu. Cafodd yr eglwys yma golled fawr yn ei farwolaeth.
  • John H. Hughes (Ieuan o Leyn). Addysgwyd ef yn athrofa Aberhonddu, ac y mae yn awr yn Newent, swydd Gaerloyw.

Translation by Eleri Rowlands (July 2012)

The Independents started preaching in this parish about the beginning  of the present century by Mr. John Jones, Nebo, about whom we will have more to say after this. He preached in Rhosgoch first, and  a great congregation came to listen to him. He then came to a place called Penrhyn to preach, and he preached for a while every other Sunday in the two places above. Mr. J. Jones rented a house after this, a house called Ty'n'rallt, that was empty, and he preached in this house regularly over some years, until he received a warning to leave from Mr. D. Williams, the vicar of  Llanbedrog, who was the owner of the place. As a result of this, Mr. J. Jones decided to build a chapel in the area, and land was obtained from Mr. D. Williams, Saethon in order to build on it.  The chapel was built in1807, and it was called Rehoboth. It was considered to be a branch of Capel-newydd, but Mr. J. Jones cared for it almost completely. There were four members only in the place, two brothers and two sisters, and one of the brothers was William Jones, Brynygwynt, who has been a faithful member of this church for sixty years. For the first twelve years after its inception the cause was smouldering and yet the few names that were here held on until they experienced a better time. After Mr. Robert Owen settled in Llanengan, he indertook the care of the church here, since Nebo, and Aberdaron, and the districts called for all Mr. J. Jones' time and labour. He stayed here for some years, and his ministry was followed by a measure of success; but he gave up the place so that he could undertake the task of building a cause in Abersoch. In 1828, Mr. Owen Owens, a student from Neuaddlwyd college, came here to preach and run a school, and after spending six months in the place, he accepted a call to be a minister, but before agreeing, he went on a trip to the south. He received a call from  Bwlchnewydd, near Carmarthen, and he was ordained there, and he laboured there until his death. One Mr. Jonathan Jones came here for a term, and before long he emigrated to America. The cause through all these changes held on, and in 1835, it was essential that they build a chapel. In 1838, Mr. Samuel Edwards, from Llanboidy school, was ordained as minister of this church and of the churches in Ceidio and Tydweiliog. He stayed here less than two years, as he accepted the call from Graig chapel, Machynlleth, and he moved there before the end of

176

1839. Having been without a minister for less than a year, the three churches sent out a call to Mr. John Davies, a student from  Neuaddlwyd, and he was ordained on March 11th, 1841. He wasn't here long, as he moved to Rydymain and Llanfachreth, Merionethshire, and after being there for a while, he joined the  Methodists, and within a few years he emigrated to America, where he died. He was a member from Drewen. He was a principled man, but had no special talent towards preaching and the ministry. After a while without a minister, the three churches sent out a call to Mr. Robert Roberts from Llanerchymedd. His connection with the church lasted just two years but he continued as minister to the other churches until 1854, when he moved to Rhiw and Nantglyn. In 1855, the three churches sent out a call to Mr. Richard Rowlands, a student from Bala college, and he was ordained in June, 1855. Messrs W. Ambrose, Porthmadog; D. Roberts, Caernarfon; Hugh Hughes, Abererch; M. D. Jones, Bala; D. Jones, Abersoch, and W. Williams, Nefyn took part in the service. Mr. Rowlands laboured here with respect and acceptance for fourteen years. On his induction there were just 27 members, but when he left the membership had reached 72. In 1869, a new chapel was built. It was one of the most beautiful in the whole country. Mr. Rowlands accepted a call from Nebo and Llanon, Ceredigion, and he moved there at the end of 1869. The church was not without a minister for long, since, at the beginning of 1870, the three churches united in sending out a call to Mr. John H. Williams, a student from  Carmarthen college, and he was ordained on May 24th, 1870. On the occasion Mr. E. James, Llanaelhaiarn preached on the nature of the church; the questions were asked by Mr. H. T. Parry, Abersoch; the ordination prayer was given by Mr. D. Jones, Capel-helyg; Mr. W. Ambrose, Porthmadog, preached on the duty of the minister and Mr. T. Johns, Llanelli on the duty of the churches. Mr. Williams continues to labour here, and the cause is very healthy.

Two were raised to preach here:-

  • William Daniel. He started preaching about 1821, and he was faithful here for fifty years. He was a lay preacher in the true meaning of the word. He was a sensible, intelligent man, and was always ready to do everything in his power whenever, and wherever, his service was needed. He was acceptable and respected by the whole country, and was respected most of all by those who knew him best. This church felt his loss greatly when he died.
  • John H. Hughes (Ieuan from Lleyn). He was educated in Brecon college, and he is now in Newent, Gloucestershire.

 

CEIDIO

Symudiad Mr. David Williams, Saethon, i fyw i Bronheulog, yn y plwyf hwn, a fu yr achlysur i ddechreu pregethu yma. Neillduodd dy yn ymyl Bronheulog, a chofrestrodd ef at bregethu, a phregethwyd y bregeth gyntaf ynddo gan Mr. D. Morgan. y pryd hwnw o Fachynlleth. Yn lled fuan daeth y ty lle y pregethid ynddo, i feddiant Mr. T. Roberts, offeiriad Llangybi, a'r peth cyntaf a wnaeth oedd cau drws y ty yn erbyn pregethiad yr efengyl. Cafwyd ty arall yn yr un plwyf, yr hwn a gofrestrwyd

177

i bregethu; ond bn raid i berchenog y ty hwnw, o dan ddylanwad yr un offeiriad, gau ei ddrws yn erbyn pregethu. Offeiriaid y grefydd sefydledig sydd wedi bod y gelynion creulonaf i Ymneillduaeth yn ein gwlad am y dau-cant-a-haner o flynyddau diweddaf. Ond agorodd rhagluniaeth ddrws o ymwared. Bu farw perchenog y ty diweddaf a gauwyd, a daeth i feddiant Mr. William Jones, Ceidio, yr hwn oedd yn aelod gyda'r Annibynwyr. Rhoddodd le i adeiladu capel ar y tir hwnw. Codwyd ef yn y flwyddyn 1823, a galwyd ef Peniel. Agorwyd ef Tachwedd 4ydd a'r 5ed y flwyddyn hono, ac ar yr un adeg urddwyd Mr. William Davies, o Lanwrtyd, i fod yn weinidog yn y lle. Gweinyddwyd ar yr achlysur gan Meistri J. Davies, Llanfaircaereinion; E. Rowlands, Capel-helyg; D. Griffiths, Talysarn; E. Davies, Penstryd; J. Jones, Main; J. Jones, Nebo; J. Lewis, Pwllheli, ac R. Owens, Llanengan. Nid oedd yma ond deg o aelodau pan ddechreuodd Mr. Davies ei weinidogaeth. Bu William Jones, Ceidio, yn noddwr caredig i'r achos, a'i dy yn gartref croesawgar i'r holl bregethwyr a ddeuai heibio. Yn fuan wedi sefydliad Mr. Davies yma, cychwynwyd yr achos yn Tydweiliog, ac wedi hyny yn Nefyn, ac effeithiodd dechreuad yr achos yn Nefyn gryn lawer ar yr achos yma. Rhoddid yr oedfa i fyny bob nos Sabboth er mantais i bawb i fyned i Nefyn. Rhoddodd Mr. Davies i fyny ofal Ceidio a Thydweiliog, gan gyfyngu ei lafur i Nefyn. Yn 1838, rhoddodd y tair eglwys - Llaniestyn, Ceidio, a Thydweiliog, alwad i Mr. Samuel Edwards, ac y mae y tri lle er hyny hyd yn awr o dan yr un weinidogaeth, oddigerth ychydig flynyddoedd yn nhymor gweinidogaeth Mr. R. Roberts y bu Llaniestyn heb fod.

Codwyd yma un pregethwr, sef Ebenezer Morris, mab Mr. Joseph Morris, Llanengan gynt. Derbyniwyd ef yn fyfyriwr i New College, Llundain.

COFNODIAD BYWGRAPHYDDOL

SAMUEL. EDWARDS. Ganwyd ef yn y flwyddyn 1814, mewn lle a elwir Cnwcyrhedyn, heb fod yn mhell o Glandwr, sir Benfro. Yr oedd yn un o un-ar-ddeg o blant, ond bendithiwyd hwy a rhieni crefyddol, y rhai a'u dysgasant o'u mebyd i ofni yr Arglwydd. Ymroddodd tri o'r meibion i bregethu, sef Mr. Jonah Edwards, Cwmbach, yr hwn a fu yn weinidog parchus gyda'r Methodistiaid Calfinaidd am flynyddau lawer, a Mr. Warriot Edwards, yr hwn a dreuliodd ei oes yn bregethwr cynorthwyol parchus, ac am yr hwn y crybwyllasom eisioes yn nglyn a'r pregethwyr a godwyd yn Nglandwr, a Mr. Samuel Edwards, gwrthrych y byr gofnodion yma. Cafodd ei dderbyn yn aelod yn Glandwr pan nad oedd ond ieuangc, ond nid ydym yn cael ei enw yn mysg y rhestr o bregethwyr a godwyd yn yr eglwys hono; ac oddiwrth gofiant y diweddar Mr. Morgan Jones, Trelech, yr ydym yn cael mai yn un o'r eglwysi dan ei ofal ef y dechreuodd bregethu. Nid ydym etto wedi dyfod i wybod yn mha un o honynt. Wedi dechreu pregethu, bu am ysbaid yn yr ysgol yn Llanboidy, dan ofal Mr. Davies, Rhydyceisiaid; ac yn y flwyddyn 1838, aeth ar daith i'r Gogledd, pryd y derbyniodd alwad gan yr eglwysi yn Ceidio, Llaniestyn, a Thydweiliog. Urddwyd ef yno Hydref 12fed, 1838, a chymerwyd rhan yn y gwasanaeth gan Meistri W. Williams, Caernarfon: J. Jones, Capel-helyg; R. Ellis, Rhoslan; J. Morris, Llanengan, a W. Ambrose, Porthmadog. Cyn pen

178

blwyddyn wedi ei urddiad derbyniodd alwad gan yr eglwys yn nghapel y Graig, Machynlleth, a'r canghenau, a symudodd yno. O gylch yr un amser priododd a Miss Jane Jones, merch Mr. W. Jones, fferm Ceidio. Yn 1853, ar uniad y ddwy eglwys yn Machynlleth a'u gilydd, darfu cysylltiad gweinidogaethol Mr. Edwards a'r Graig, a chyfyngodd ei lafur i'r canghenau yn Soar, Glasbwll, a'r Dderwenlas, a bu yn barchus a defnyddiol yn eu plith hyd derfyn ei oes. Gweithiodd yn galed, a theithiodd lawer yn maes ei weinidogaeth ar hyd ffyrdd uchel a geirwon, a hyny ar bob tywydd, yr hyn a effeithiodd yn fawr ar ei iechyd, fel yr oedd ei gorph yn ysigedig iawn am y blynyddoedd olaf o'i oes. Dyoddefai gymaint oddiwrth ddiffyg anadl ar amserau, fel yr ofnai ei gyfeillion nas gallai fyw, ac ofnai ei hunan nas gallai gyflawni ei weinidogaeth, ond ymadnewyddai drachefn. Ar un adeg o waeledd mawr gwnaeth apeliad at Drysorfa yr hen Weinidogion, a derbyniwyd ef arni, ond wrth weled ei iechyd yn adnewyddu, rhoddodd hi i fyny drachefn, gan gymaint ei awydd am lynu wrth y weinidogaeth, a chan faint oedd ymlyniad pobl ei ofal wrtho yntau. Yn nechreu y flwyddyn 1872, yr oedd ei iechyd yn gwaelu yn fawr, ac fel yr oedd misoedd yr haf yn nesu, meddyliai y buasai newid awyr yn adnewyddiad iddo; ac er mwyn hyny, aeth ar ymweliad a Ceidio, cartref ei wraig, a maes cyntaf ei lafur gweinidogaethol yntau, ond ni chafodd ddychwelyd mwy yn fyw i'w dy. Bu farw yno Mehefin 13eg, 1872, yn 57 oed. Dygwyd ef i Fachynlleth i'w gladdu yn y gladdfa Ymneillduol yno, tuag at gael yr hon y gwnaeth ef a'i gyfeillion eu rhan. Yr oedd yno dorf luosog wedi dyfod yn nghyd, yn cynwys llawer o'i frodyr yn y weinidogaeth, i'w ddilyn i dy ei hir gartref.

Yr oedd Mr. Edwards yn ei ddyddiau goreu yn ddyn cryf a hardd, o gyfarchiad boneddigaidd, ac yn hyny yr oedd yn dwyn llawer o debygolrwydd i'r hen weinidogion Ymneillduol yn ein gwlad. Yr oedd o ddeall craff, a medr nodedig ganddo i osod ei feddyliau allan mewn gwedd newydd a tharawiadol. Araf a hwyrdrwm braidd oedd ei draddodiad fel pregethwr, ond yr oedd ei bregethau oll yn bur a sylweddol, a rhyw wedd o dlysni a phrydferthwch mewn llawer o'i frawddegau, ac fel y gwresogai wrth bregethu, byddai yn ystwytho ac yn bywiogi, ac yn aml iawn byddai yn cael oedfaon anarferol o effeithiol. Cyhoeddodd ddwy gyfrol fechan o'i bregethau, y rhai a ddarllenwyd ac a ddarllenir gan lawer gyda blas, ac ni chollant yn eu parch cyhyd ag y pery yn ein gwlad archwaeth at wirioneddau sylweddol ac efengylaidd. Mae ysbryd crefyddol yr awdwr yn rhedeg trwyddynt oll, a gwyr pawb oedd yn ei adnabod ei fod yn nodedig yn ei dduwiolfrydedd. Nid llawer a deithiodd trwy ei oes, ac oblegid hyny ni chyrhaeddodd gyhoeddusrwydd llawer o'i frodyr; ond yn mysg ei gydnabyddion nid oedd neb yn fwy parchus, a pha oreu yr adnabyddid ef, uchaf oll fyddai y syniad am dano. *

* Gan ein bod eisoes yn y gyfrol gyntaf wedi myned trwy hanes yr eglwysi yn mysg y rhai y terfynodd Mr. Edwards ei weinidogaeth; rhoddasom ein cofnodiad o hono yma, yn nglyn a'r eglwys lle yr urddwyd ef, ac i ymy1 yr hon y daeth i farw.

* Since we have already gone through the history of the churches in which Mr. Edwards ended his ministry in the first volume; we place his record here, concerning the church where he was ordained, and near where he came to die.

Translation by Eleri Rowlands (March 2011)

It was Mr. David Williams, Saethon, coming to live in  Bronheulog, in this parish, that gave the impetus to start preaching here.  He set aside a house close to Bronheulog, and registered it for preaching. The first sermon was preached there by Mr. D. Morgan, at that time from Machynlleth.  Quite soon the house where they held the preaching, became the property of Mr. T. Roberts, the priest of Llangybi, and the first thing he did was to close the door to gospel preaching.  They obtained another house in the same parish, which was registered

177

for preaching; but the owner of that house, under the influence of the same priest, decided to close his door to preaching.  Priests of the established church have been the cruelest enemies of Non-conformism in our country for the last two hundred and fifty years or so.  But providence opened the door of deliverance.  The owner of the last house to close the door died, and it came into the possession of Mr. William Jones, Ceidio, who was a member with the Independents.  He donated a place on which to build a chapel on the land.  It was built in 1823, and was called Peniel. It was opened on November 4th and 5th that year, and at the same time  Mr. William Davies, from Lanwrtyd was ordained, to be its minister.  On the occasion Messrs J. Davies, Llanfaircaereinion; E. Rowlands, Capel-helyg; D. Griffiths, Talysarn; E. Davies, Penstryd; J. Jones, Main; J. Jones, Nebo; J. Lewis, Pwllheli, and R. Owens, Llanengan officiated.  When Mr Davies started his ministry there were just ten members.  William Jones, Ceidio, was a kind patron to the cause, and his house was a welcome home for all the preachers who visited.  Soon after Mr Davies' induction here, the cause in Tydweiliog started, and after that in Nefyn, and the beginning of the cause in Nefyn had a great effect on this cause.  The Sunday evening service was given up so that everyone could go to Nefyn.  Mr. Davies gave up the care of  Ceidio and Tydweiliog, to concentrate his labour in Nefyn.  In 1838, the three churches - Llaniestyn, Ceidio, and Tydweiliog, gave a call to Mr. Samuel Edwards, and those three churches are still under the same ministry, apart from a few years during the term of the ministry of Mr. R. Roberts when Llaniestyn was not.

One preacher was raised here, Ebenezer Morris, the son of Mr. Joseph Morris, late of Llanengan.  He was accepted as a student in New College, London.

BIOGRAPHICAL NOTES

SAMUEL EDWARDS. He was born in 1814, in a place called  Cnwcyrhedyn, not far from Glandwr, Pembrokeshire. He was one of eleven children, but they had been blessed with religious parents, who had taught them from birth to fear the Lord. Three of the sons devoted themselves to preaching. These were Mr. Jonah Edwards, Cwmbach, who was a respected minister with the Calvinist Methodists for many years, and Mr. Warriot Edwards, who spent his life as a respected lay preacher, and whom we have mentioned in connection with the preachers raised in Glandwr, and Mr. Samuel Edwards, the subject of these short notes. He was accepted as a member in Glandwr when he was young, but we have not seen his name amongst the list of preachers raised in that church; and it is from the biography of the late Mr. Morgan Jones, Trelech, that we have knowledge that it was in one of the churches under his care that he started preaching.  We have not yet discovered in which one of them.  Having started preaching, he spent some time in school in Llanboidy, under the care of Mr. Davies, Rhydyceisiaid; and in 1838, he went on a journey to the  north, when he received a call from the churches in Ceidio, Llaniestyn, and Thydweiliog.  He was ordained there on October 12th, 1838, and Messrs W. Williams, Caernarfon: J. Jones, Capel-helyg; R. Ellis, Rhoslan; J. Morris, Llanengan, and W. Ambrose, Porthmadog took part in the service.  Within a year

178

of his ordination he accepted a call from the church in Graig chapel, Machynlleth, and its branches, and he moved there. Around the same time he married Miss Jane Jones, the daughter of Mr. W. Jones, Ceidio farm.   In 1853, when the two churches in Machynlleth united, Mr. Edwards' ministerial connection with the Graig came to an end, and he concentrated his labour on the branches in Soar, Glasbwll, and Derwenlas, and he was useful and respected amongst them till the end of his life.  He worked hard, and travelled a great deal in his ministry along steep, rough paths, in all weathers, which had a great effect on his health, so that his body was very bruised for the last years of his life.  At times he suffered so much from a shortness of breath, that his friends feared he would not live, and he feared he would not be able to complete his ministry, but he recovered again.  On one occasion when he was very ill he appealed to the old ministers' treasury, and he was accepted for help, but when his health improved, he relinquished it, as he was so eager to cling to the ministry, and the people under his care were so eager

to cling on to him.  At the beginning of 1872, his health deteriorated greatly, and as the summer months came closer, he thought that a change of air would revive him; in order to do that, he visited Ceidio, his wife's home, and the place of his first ministry, but he was never allowed to return alive to his home. He died there on June 13th, 1872, at the age of 57 years.  He was taken to Machynlleth for burial in the non-conformist cemetery there, which he and his friends had done so much to secure.  A great multitude gathered there, including many of his brothers in the ministry, to follow him to his eternal home.

Mr. Edwards, in his heyday, was a strong, handsome man, a gentleman, who was more like the old non-conformist ministers of our country.  He was shrewd, and had a notable ability to set out his thoughts in a new and striking way.  His delivery as a preacher was slow and a little drowsy, but all his sermons were pure and of substantance, with an aura of sweetness and beauty in many of his sentences, and as he warmed to his subject, he became more flexible and lively, and he often had unusually effective meetings. He published two small volumes of his sermons, which were read and are read with relish, and they will not lose respect as long as an appetite for substantial and evangelical truth continues.  The author's religious spirit runs throughout them, and everyone who knew him recognized that he was notable for his piety.  He did not travel much during his life, and because of this he did not become as much of a public figure as many of his brothers; but amongst his contemporaries no-one was more respected, and the more he was known by others, the more respected he was. *

* Since we have already gone through the history of the churches in which Mr. Edwards ended his ministry in the first volume; we place his record here, concerning the church where he was ordained, and near where he came to die.

 

TYDWEILIOG

Mae yn ymddangos fod pregethu achlysurol wedi bod yn y plwyf hwn yn amser Mr. John Thomas, Pwllheli, ac fel y gwelsom; yr oedd rhai

179

personau oddiyma, er yn foreu, yn cyrchu i Benlan, ac yn ddiweddarach i'r Capel-newydd, a byddai gweinidogion Pwllheli yn dyfod i bregethu yma weithiau er mwyn cyfleusdra y rhai hyny. Ond ni wnaed cynyg ar sefydlu yma foddion rheolaidd cyn 1824. Yr achlysur o gychwyniad yr achos yma oedd i John Jones, yr hwn oedd yn byw yn Tyddyndifyr, Tydweiliog, ymuno a'r Annibynwyr. Yr oedd wedi bod am dymor yn Lloegr, ac yno wedi dyfod i gydnabyddiaeth a'r Annibynwyr, ond wedi priodi daeth i fyw i Tyddyndifyr. Yr oedd yn wr o ddeall rhagorach na'i gymydogion, wedi gweled mwy o'r byd, yn uwch yn ei sefyllfa, ac wedi darllen cryn lawer ar weithiau yr hen dduwinyddion. Gwelir ei enw yn lled fynych ar ddalenau y Dysgedydd yn ei flynyddoedd cyntaf, a chymerai ryw ran yn y dadleuon duwinyddol oedd yn cynhyrfu y wlad yn y dyddiau hyny. Calfiniad lled uchel ydoedd yn ei farn, ac yr oedd John Brown o Haddington yn awdurdod bwysig yn ei olwg ar byngciau duwinyddol. Gyda'r Methodistiaid y cychwynodd, ond oherwydd rhyw anghydwelediad, ymadawodd a hwy, a gwahoddodd Mr. William Davies, Ceidio, i ddyfod i'r lle i bregethu, ac i gychwyn achos. Cododd John Jones gapel yma, a thy anedd wrtho, agos yn hollol ar ei draul ei hun, a throsglwyddodd y cwbl i fod yn feddiant i'r enwad ar ol ei ddydd ef a'i wraig. Agorwyd y capel Hydref 27ain, 1825, a phregethwyd ar yr achlysur gan Meistri R. Owens, Llanengan; D. Griffiths, Talysarn; D. Griffith, Bethel; T. Lewis, Pwllheli; LI. Samuel, Bethesda; J. Davies, Llanaelhaiarn, ac A. Jones, Bangor. Enwodd yr olaf y capel yn Beersheba. Mae y lle wedi bod o'r dechreuad mewn cysylltiad gweinidogaethol a Ceidio, ac felly y mae yn parhau yn awr. Nid rhyw lewyrch mawr fu ar yr eglwys yma erioed, ac er fod John Jones, Tyddyndifyr, yn gefn mawr i'r achos gwan, etto nid llawer o ddawn oedd gan yr hen frawd hwnw i dynu eraill ato. Bu y capel yn nghau am rai blynyddoedd cyn sefydliad Mr. Rowlands Ceidio yn ac yn yr adeg hono syrthiodd y lle i well ymgeledd. Adnewyddwyd y capel, ac ymegniai Mr. Rowlands i bregethu i'r ychydig a ddeuai yn nghyd, ac y mae yr achos erbyn hyn wedi sirioli tipyn, fel y mae cystal, os nad gwell, golwg arno yn awr na dim a welwyd o'i gychwyniad.

Translation by Eleri Rowlands (April 2010)

It appears that this parish saw occasional preaching in the time of  Mr. John Thomas, Pwllheli, and as we saw; some people

179

from here, even though it was early, travelled to Penlan, and later to Capel-newydd, and the ministers of Pwllheli came here to preach sometimes for their convenience.  But no-one tried to establish regular worship before 1824.  At the beginning of this cause John Jones, who lived in Tyddyndifyr, Tydweiliog, joined the Independents.  He had been in England for a while, and while there had become acquainted with the Independents, but after getting married he came to live in Tyddyndifyr.  He was an extremely intelligent man, who had seen more of the world, was of higher standing, and was widely read in the works of the old theologians.  His name was seen quite often on the pages of the  'Dysgedydd' in its early years, and he took some part in the theological discussions that excited the country in those days. His opinion was quite high Calvinistic, and John Brown from Haddington was an important authority on theological issues in his view.  He started with the Methodists, but as a result of a disagreement, he left them, and he invited Mr. William Davies, Ceidio, to come to the place to preach, and to start a cause. John Jones built a chapel here, with a dwelling house next to it, almost completely at his own cost, and he handed everything over to be owned by the denomination after his and his wife's days. The chapel was opened on October 27th, 1825, and Messrs R. Owens, Llanengan; D. Griffiths, Talysarn; D. Griffith, Bethel; T. Lewis, Pwllheli; LI. Samuel, Bethesda; J. Davies, Llanaelhaiarn, and A. Jones, Bangor preached at the occasion.  The latter named the chapel Beersheba.  The place has, from the beginning, been connected ministerially with Ceidio, as it still is now.  There has never been a great enlightenment in this church, and even though John Jones, Tyddyndifyr, was a great support for the weak cause, yet that old brother did not have much of a gift for attracting others.  The chapel was closed for some years before Mr. Rowlands, Ceidio settled here and at that time the place had better care.  The chapel was repaired, and Mr. Rowlands preached energetically to the few who joined together, and the cause has by now cheered up a lot, so that it has as good if not a better look about it now than ever since its beginning.

NEFYN

Bu pregethu yma yn achlysurol er yn foreu iawn mewn lle a elwir Wern-beudy-glas, ond ni wnaed un cynyg ar, gychwyn achos yn y dref hyd ar ol sefydliad Mr. William Davies yn Ceidio. Yr oedd yma un hen wr da y pryd hwnw o'r enw Griffith Williams, yr hwn a fu yn llawer o gymorth i'r achos gwan yma ar ei ddechreuad. Symudodd i Amlwch, lle y mae etto rai o'i ddisgynyddion yn ffyddlawn gyda'r achos. Llwyddodd Mr. Davies, Ceidio, i gael tir at adeiladu capel yn nghwr y dref. Adeiladwyd ef yn y flwyddyn 1827, ond nid agorwyd ef cyn Medi 20fed a'r 21ain 1829. Llafuriodd Mr. Davies yma yn ddiwyd am bedair-blynedd-ar-ddeg, hyd nes yn y flwyddyn 1838, y derbyniodd alwad o Bryngwran, Mon, a symudodd yno. Yr oedd yr achos yn yr adeg yma wedi disgyn yn isel. Gwnaed cais am gael Mr: Thomas Edwards, Ebenezer, yma yn weinidog, a bu rhyw feddwl ganddo am gydsynio, ond yn yr adeg yr oedd yn petruso torodd diwygiad grymus allan yn Ebenezer, yr hyn a'i dygodd i benderfyniad i aros yno. Yn y flwyddyn 1839, rhoddodd yr eglwys yma alwad

180

i Mr. John Morgan, Abererch; ac ar gymhelliad taer gweinidogion y sir mewn cyfarfod yn Rhoslan, gydag addewid am eu cynorthwy, cydsyniodd Mr. Morgan a'r alwad. Adfywiodd yr achos yn rhyfeddol ar ol ei sefydiliad yma. Cynhaliwyd cyfarfod pregethu yn y lle yn Hydref, 1839, yr hwn a barhaodd am dri diwrnod, a chyfarfod i'w gofio ydoedd. Yr oedd arddeliad neillduol ar y weinidogaeth. Teimlai pawb yn galed ar y dechreu, ond torodd y wawr pan oedd Mr. W. Thomas, Dwygyfylchi, wedi hyny o Beaumaris, yn pregethu, a pharhaodd yn llewyrchus hyd y diwedd. Cyn diwedd y cyfarfodydd yr oedd deuddeg-a-deugain wedi aros yn y gyfeillach, ac nid anghofir byth gan y rhai oedd yno y teimladau hyfryd a fwynhawyd. Llafuriodd Mr. Morgan yma am saith mlynedd, ac yn yr ysbaid hwnw cynyddodd yr eglwys nes bod yn ugain a chant, ac yr oedd yma ar un adeg gynnulleidfa luosog. Wedi i gysylltiad Mr. Morgan a'r eglwys yma ddarfod, rhoddwyd cyn hir alwad i Mr. John Owen, Hebron, yr hwn a ymsefydlodd yma yn y flwyddyn 1846, ac a fu yma am dair blynedd, nes y symudodd i Lanegryn, yn sir Feirionydd. Yn y flwyddyn 1850, rhoddwyd galwad i Mr. David Jones, myfyriwr o athrofa y Bala, ac urddwyd ef yma Rhagfyr 20fed, y flwyddyn hono. Gweinyddwyd ar yr achlysur gan Meistri M. Jones, Bala; S. Roberts, Llanbrynmair; W. Ambrose, Porthmadog; D. Roberts, Caernarfon, a T. Griffiths, Capel-helyg. Llai na b1wyddyn y bu Mr. Jones yma ar ol ei urddo, oblegid yn Medi, 1851, symudodd i gymeryd gofal yr eglwysi yn Llanengan. Wedi ymadawiad Mr. Jones, cymerwyd gofal yr eglwys gan Mr. Joseph Morris, yr hwn a fu yn gweinidogaethu yma am dair blynedd, yna rhoddodd yr eglwys i fyny, a chymerodd ofal yr eglwysi yn Hebron, Nebo, ac Aberdaron. Yn ystod y blynyddau hyn yr oedd yr achos yn mhell o fod gysurus a thangnefeddus, yr hyn mewn rhan a barai y mynych symudiadau ar y gweinidogion, er nad ydym yn sicrhau eu bod hwythau oll bob amser wedi ymddwyn yn y modd doethaf. Yn nechreu y flwyddyn 1855, yr oedd yr eglwys wedi disgyn mor isel a deuddeg-ar-hugain mewn nifer, ac nid oedd y gwrandawyr ond ychydig. Rhoddwyd galwad i Mr. William Williams, myfyriwr o athrofa y Bala, ac urddwyd ef Ebrill 6ed, 1855. Ar yr achlysur pregethwyd ar natur eglwys gan Mr. D. Griffith, Ieu., Bethel; holwyd y gofyniadau gan Mr. Joseph Morris, Hebron; dyrchafwyd yr urdd-weddi gan Mr. D. Griffith, hynaf, Bethel; pregethwyd ar ddyledswydd y gweinidog gan Mr. T. Edwards, Ebenezer, ac ar ddyledswydd yr eglwys gan Mr. W. Ambrose, Porthmadog. Yn fuan wedi sefydliad Mr. Williams yma adgyweiriwyd y capel, ac er fod ychydig o hen ddyled yn aros, etto penderfynwyd myned i ddyled newydd, ond ni buwyd yn hir cyn fod y cwbl wedi ei dalu, a chynaliwyd yma jubili taliad y ddyled cyn diwedd y flwyddyn 1857. Cynyddodd yr eglwys a'r gwrandawyr, ac yn y diwygiad yn 1860, profwyd yma adfywiad grymus. Yr oedd yr aelodau yn rhifo tua chant ac ugain. Cyn hir ar ol hyn, penderfynwyd adeiladu capel ar y Morfa, ac wedi ei gael yn barod, aeth rhan o'r eglwys yno. Bu Mr. Williams yn gofalu am y ddwy eglwys hyd Chwefror 12fed, 1866, pryd y rhoddodd eu gofal i fyny, ac er hyny nid oes gofal eglwysig arno, er ei fod yn pregethu yn gyson.

Bu yr eglwys ar ol hyn am yn agos i bedair blynedd heb weinidog hyd nes yn niwedd y flwyddyn 1869, y rhoddwyd galwad i Mr. Richard M. Roberts, o Lanfaelog Mon, ac urddwyd ef Ionawr 21ain 1870. Ar yr achlysur pregethwyd ar natur eglwys gan Mr. D. Griffith, Portdinorwic;

 

Translation by Eleri Rowlands (Nov 2011)


There had been occasional preaching in a place called Wern-beudy-glas, since very early days, but no attempt was made to start a cause in the town after Mr. William Davies had been established in Ceidio. There was, at that time, a good old man by the name of Griffith Williams, who had been of great help to the weak cause here at its inception. He moved to Amlwch, where some of his descendants are still faithful to the cause. Mr. Davies, Ceidio, succeeded in obtaining land towards building a chapel at the edge of the town. It was built in 1827, but it wasn't opened till September 20th and 21st 1829. Mr. Davies laboured here diligently for fourteen years, until in 1838, he accepted a call from Bryngwran, Anglesey, and he moved there. The cause had by then weakened considerably. An attempt was made to ask Mr. Thomas Edwards, Ebenezer, to come here as minister, and he was considering agreeing, but when he was making up his mind a powerful revival broke out in Ebenezer, which helped him decide to stay there. In 1839, this church sent out a call ...................


180


to Mr. John Morgan, Abererch; and with the encouragement of the ministers of the county in a meeting at Rhoslan, along with their promise of help, Mr. Morgan agreed to accept the call. The cause enlivened greatly after his induction here. A preaching meeting was held here in October, 1839, which lasted for three days, a meeting to remember. There was singular approval for the ministry. There were hardened feelings to start with, but the dawn broke when Mr. W. Thomas, Dwygyfylchi, after that from Beaumaris, preached, and continued successfully to the end. Before the end of the meetings fifty two had stayed for the fellowship, and the ones that were there never forgot the lovely feelings they enjoyed. Mr. Morgan laboured here for seven years, and in that time the church grew until they numbered a hundred and twenty, and there was a large congregation at one time. Once Mr. Morgan's connection with this church came to an end, a call was soon sent to Mr. John Owen, Hebron, and he settled here in 1846, and he stayed here for three years, until he moved to Llanegryn, in Merionethshire. In 1850, a call was sent to Mr. David Jones, a student from Bala college, and he was ordained here on December 20th, that year. Messrs M. Jones, Bala; S. Roberts, Llanbrynmair; W. Ambrose, Porthmadog; D. Roberts, Caernarfon, and T. Griffiths, Capel-helyg officiated at the occasion. Mr. Jones was here for less than a year after his ordination, because in September, 1851, he moved to take over the care of the churches in Llanengan. After Mr. Jones left, the care of the church was undertaken by Mr. Joseph Morris, who had been ministering here for three years, then he gave up the church, and undertook the care of the churches in Hebron, Nebo, and Aberdaron. During these years the cause was far from peaceful and comfortable, which in part was the reason for the many departing ministers, even though we cannot be sure that they themselves always behaved in the wisest of ways. At the beginning of 1855, the number in the church had fallen as low as thirty two, and there were very few listeners. A call was sent to Mr. William Williams, a student from Bala college, and he was ordained on April 6th, 1855. On the occasion Mr. D. Griffith, the younger, Bethel preached about the nature of the church; the questions were asked by Mr. Joseph Morris, Hebron; the ordination prayer was given by Mr. D. Griffith, the elder, Bethel; and Mr. T. Edwards, Ebenezer preached on the duty of the minister, and Mr. W. Ambrose, Porthmadog on the duty of the church. Soon after Mr. Williams settled here the chapel was repaired, and even though a certain amount of the old debt still remained, it was decided to start a new debt, but it wasn't long before the whole lot was paid, and a 'paying the debt' jubilee was held before the end of 1857. The number of members and listeners increased, and during the revival of 1860, a powerful renewal was experienced. The members numbered about a hundred and twenty. Soon after this, it was decided to build a chapel on the Morfa (Sea Marsh), and once it was ready, part of the church went there. Mr. Williams took the care of the two churches until February 12th, 1866, when he gave up this care, and since then this church has had no care, even though there is regular preaching.
The church had no minister for close on four years until the end of 1869, when a call was sent to Mr. Richard M. Roberts, from Llanfaelog, Anglesey, and he was ordained on January 21st 1870. On that occasion Mr. D. Griffith, Portdinorwic preached on the nature of the church; ................


181

the questions were asked by Mr. H. T. Parry, Abersoch; the ordination prayer was given by Mr. E. W. Jones, Talysarn; Mr. W. Lloyd, Holyhead preached on the duty of the minister, and Mr. W. Ambrose, Porthmadog preached on the duty of the church. Mr. Roberts had only a short time to labour here, but he was notably respected during that short time. He died on April 14th, 1872. It was only a short time after his death that the church sent a call to Mr. Edward James, Llanaelhaiarn, who started his ministry here in August, 1872, and his ministry has until now been well approved, and we are confident that he has a long, useful life ahead of him.
There have been several useful people connected with the cause from time to time, but as we have only imperfect knowledge of them, it is wiser not to mention the names of anyone here, in case we leave out those who would have been just as worthy. Mr. Thomas Ridge was here running a school during the ministry of Mr. Davies, and some say that it is here he started preaching; but according to the information we received from Penarth, it is said that he did preach a certain amount there before he left home, but it is certain that he did not receive much publicity as a preacher when he came to Nefyn.

BIOGRAPHICAL NOTES

RICHARD M. ROBERTS.

 He was born in Llanfaelog, Anglesey, in 1848. He was accepted as a member in Maelog, where he also started preaching. He received a call from Nefyn and Morfa, and he was ordained there on January 21st, 1870. On August 12th, the same year, he married Miss Ellen Hughes, Glantraeth, Llanynghenedl, Anglesey. He started his ministry and his public life very hopefully, and he was considered as a religious young man, and an acceptable preacher. He was overcome by a powerful disease, the Typhoid Fever, and after a short but difficult illness, when he lost consciousness, he died on April 14th, 1872. During his serious illness he never uttered an unsuitable word, and even though his mind was confused, he constantly concerned himself with ministerial matters. His body was taken to the country of his birth to be buried, and he was laid to rest in the family's cemetery in Aberffraw. The people of Nefyn and Morfa showed their respect towards him by accompanying his body from there, and a multitude of his acquaintances in Anglesey came to his funeral service, and to see his mortal remains for the last time descending into the grave. All who knew him had great respect for him, and his brothers in the Lleyn and Eifionydd union felt a great longing was for him, as did those in the churches where he laboured.

CONTINUED