Hide

Hanes Eglwysi Annibynnol Cymru

hide
Hide

(History of the Welsh Independent Churches)

By Thomas Rees & John Thomas; 4 volumes (published 1871+)
From the CD published by Archive CD Books

Caernarfonshire section (Vol 3) - Pages  265 - 278

See main project page

Proof read by Yvonne John (May 2008)

Chapels below;

  •  (Continued) WAENFAWR
  • LLANRUG (with translation)
  • BANGOR  (with translation)

Pages 265 - 278

265

(Continued) WAENFAWR

Pritchard i fyned yno i fyw, ac i ofalu am damaid o fwyd i'r pregethwyr a ddeuant yno i bregethu. Cynhelid yno gyfeillach grefyddol hefyd, ac yno y buont yn cyfarfod i addoli am un flwyddyn, a hwy oeddynt yn talu yr ardreth. Ond gan fod yr hen bobl oeddynt yn byw yn y Tai isaf mor fethedig, yn neillduol yr hen wraig, yr hon oedd yn analluog i fyned o'r tý yno y cyfarfuant i addoli drachefn hyd y flwyldyn 1826.

Yn yr amser yma daeth gwr o'r enw Samuel Jones, a'i wraig, i fyw i'r ardal, y rhai oeddynt aelodau gyda'r Annibynwyr yn Lleyn; ac yn fuan daeth un arall o'r enw Jane Evans yno, ac yn yr un flwyddyn ymunodd Mr. A. Timmins â'r ychydig gyfeillion oedd yno. Yr oedd hyn yn lloni meddwl yr hen frawd Owen Pritchard yn fawr. Ond pan ddaeth Hugh Jones, John Hughes, Trefor Williams, a'i wraig Jane, yn nghyda Griffith ac Eleanor Morris, atynt, penderfynodd Owen Pritchard ymadael a'i hen gyfeillion yn Bethel, a daeth Mr. Griffith yno i sefydlu eglwys yn y flwyddyn 1826. Deuai Mr. Griffith, Bethel, yma yn fisol, a Mr. Jones, Bangor; Robert Morris a Thomas Williams, Bangor, hefyd yn achlysurol. Bu Mr. Price, yn awr o'r America, a Mr. Edward Parry, o Gaernarfon, yn ffyddlon iawn yn gwasanaethu yr achos yn yr yspaid hwn.

Yn y flwyddyn 1829, y symudodd yr ychydig ddysgyblion i Moriah, a pharhaodd yr un pregethwyr i'w gwasanaethu hyd ddiwedd y flwyddyn hono, pryd y daeth Mr. Daniel Jones, o'r Neuaddlwyd, i sefydlu yn eu plith, ac urddwyd ef Ebrill 29ain, 1830. Ond ymddengys nad rhyw lawer o lewyrch a fu ar yr achos, ac ni bu ei arosiad yma ond dros yspaid chwe' mlynedd. Ymadawodd yn y flwyddyn 1835. Bu Mr. T. Edwards yma am ryw ychydig yn pregethu ac yn cadw ysgol, nes y symudodd i Ebenezer.

Taflwyd y cyfeillion i gryn brofedigaeth, trwy i'r gwr oedd wedi rhoddi benthyg yr arian, 160p , i adeiladu y capel, alw am danynt. Yr oedd wedi tywyllu arnynt o bob man, nes i ymwared godi iddynt oddiwrth eu hen gyfaill yn mhob cyfyngder, Mr. Griffith, Bethel. Aeth ef a gweithredoedd tir oedd ganddo i'w gwystlo yn y Bank am y swm oedd yn angenrheidiol i dalu i'r echwynwr. Fel hyn y bu yn cynorthwyo llawer eglwys weddw dlawd, pan fygythid gwerthu eu meibion gan yr echwynwyr. Tua'r amser yma yr oedd yr ymdrech cyffredinol er talu dyledion addoldai yr Annibynwyr yn Nghymru, pryd y gweithiodd ein tadau, y rhai ydynt bellach, y rhan fwyaf o honynt, wedi myned i orphwys oddiwrth eu llafur, gydag egni canmoladwy. Ac wrth "ranu yr yspail," daeth 76p. i Moriah fechan yn ei gwendid.

Yn y flwyddyn 1839, ymsefydlodd y diweddar Mr. Thomas Davies, o Bodffordd, yma, a bu cryn lwyddiant ar ei weinidogaeth; ymunodd llawer o ddynion da a llafurus â'r eglwys yn ystod ei arosiad yn eu plith; ond ymadawodd Mr. Davies yn y flwyddyn 1843. Daeth Mr. W. Caledfryn Williams yma yn fisol, nes yr ymadawodd a Chaernarfon, a chynyddodd y gwrandawyr yn ddirfawr yn yr yspaid hwnw. Ar ol ymadawiad Mr. Williams o Gaernarfon, nid oedd ddim i'w wneyd ond troi at yr hen gyfaill profedig Mr. Griffith, Bethel, yr hwn a barhaodd i ddyfod yma yn fisol, nes i'r eglwysi dan ei ofal fyned yn rhy luosog iddo allu myned yn rheolaidd i'r Waenfawr.

Cafodd yr eglwys yn y Waenfawr ran helaeth o'r adfywiad crefyddol, â'r hwn yr ymwelodd Ysbryd yr Arglwydd a phob cynnulleidfa yn y wlad

266

hon yn gystal a gwledydd eraill yn y flwyddyn 1859. Os nad ydym yn camsyniad, yr eglwys hon a fwynhaodd y blaenffrwyth o'r cynhauaf mawr a fedwyd yn y flwyddyn hono. Yma y disgynodd y gawod gyntaf, yr hon a ymledodd dros yr holl wlad. Rhoddodd yr ymweliad grasol hwn ysbryd newydd i'r hen grefyddwyr. Crewyd yma lawer o'r newydd yn Nghrist Iesu, ac yn gystal a " chreu calonau glan" yn yr ardal, " adnewyddwyd yspryd uniawn o fewn" yr hen aelodau. Cymerwyd gofal yr eglwys yn yr adeg yma gan Mr. Roberts, Caernarfon, a deuai yma mor aml ag y gallai. Yr oedd gan y bobl galon i weithio, ymroddwyd at adgyweirio a phrydferthu yr hen addoldy, yr hwn oedd wedi myned i gyflwr tra adfeiliedig, yn gymaint felly fel y syrthiodd wyneb un eisteddle yn rhydd ar lawr ar foreu Sabboth. Rhoddwyd tua 60p. o gost ar yr hen gapel, yr hyn a'i gwnaeth yn addoldy trefnus, cysurus, a glanwaith. Ond canfuwyd yn fuan ei fod yn rhy fychan i'r gynnulleidfa a gyrchai iddo. Teimlid fod y draul yma wedi myned i raddau yn ofer, ac mai gwell fuasai iddynt fod wedi ail adeiladu y capel yn helaethach. Ymroddwyd ati yn egniol i dalu y 80p. gweddill o'r ddyled oedd yn aros ar yr hen addoldy, ac yna i adeiladu teml newydd. Yn mis Gorphenaf, 1863, chwalwyd yr hen Moriah, a dechreuwyd adeiladu ail deml llawer mwy ei gogoniant na'r gyntaf ar yr un llecyn. Tynwyd y cynllun gan Mr. T. Thomas, Glandwr, a chymerwyd y gwaith, yr hwn a gariwyd allan i foddlonrwydd cyffredinol gan Meistri W. Rogers a'i Gyf., Waenfawr. Bwriedid. i'r addoldy newydd gostio o 600p. i 700p., ond pan orphenwyd ei furiau, canfu y cynllunydd na fuasai yn adeilad mor gysurus heb roddi orielau ynddo. Ychwanegodd hyn y draul i 900p., ond gwelir heddyw mai fel hyn yr oedd oreu; yr oedd y derhyniadau am yr eisteddleoedd yn yr oriel y chwarter diweddaf yn fwy nac am yr eisteddleoedd ar y llawr. Pregethwyd y bregeth gyntaf yn y capel newydd Rhagfyr 11eg, 1864, gan Mr. Roberts, Caernarfon, oddiar Haggai ii. 7-9, a chynhaliwyd cyfarfod ei agoriad Ionawr 17eg a'r 18fed, 1865. Y mae yn un o'r addoldai mwyaf prydferth a chyfleus yn y Dywysogaeth. Eistedda ynddo tua 500, ac y mae claddfa yn ei ymyl, wedi ei dechreu, fel y crybwyllwyd oherwydd graddau o erledigaeth. Rhoddodd Mr. Roberts i fyny ddyfod yma yn y flwyddyn 1868. Rhoddwyd galwad i Mr. David R. Davies, myfyriwr o athrofa Caerfyrddin, ac urddwyd ef ddydd Llun y Pasg, 1869. Gweinyddwyd yn nghyfarfodydd y dydd gan Meistri W. Morgan, Caerfyrddin; D. Roberts, Caernarfon; T. Johns, Ebenezer; D. Oliver, Llanberis; J. Thomas, Liverpool, ac eraill. Bu Mr. Davies yma am fwy na dwy flynedd pryd y symudodd i Abercwmboy, Morganwg. Mae yr eglwys ar hyn o bryd heb weinidog, ond y mae yr achos yn myned rhagddo yn llwyddianus. Bu yma lawer o ffyddloniaid o bryd i bryd, ond cydnebydd pawb fod yr hen frawd Owen Pritchard wedi rhagori arnynt oll, a bydd ei enw yn berarogl yn yr ardal wedi treigliad llawer o genedlaethau.

  

LLANRUG

Dechreuwyd yr achos yma gan Mr. Daniel Jones, pan yr oedd yn weinidog yn y Waenfawr. Wedi pregethu am o gylch dwy flynedd mewn ty bychan, adeiladwyd yma gapel yn y flwyddyn 1833. Galwyd ef Dura, ond Bryngwyn y gelwir y gymydogaeth. Yn mysg cynorthwywyr Mr.

267

D. Jones i ddechreu yr achos yma, yr ydym yn cael enwau William Foulkes, Foulk Roberts, Owen Jones, Owen Owens, a John Pritchard. Dwy flynedd y bu Mr. Jones yma wedi codi y capel, oblegid symudodd i sir Aberteifi, gan adael y lle dan faich trwm o ddyled. Rhoddid gair da yn yr ardal i Mr. Jones, ond yr oedd yn hen pan urddwyd ef, ac heb lawer o fedr at y weinidogaeth, a bu yn dra anffodus yn ei briodas a merch ieuangc wyllt o'r brifddinas, yr hyn gwnaeth yn hollol ddiddefnydd yn yr ardal. Bu gofal yr achos ar Mr. Thomas Davies yn nglyn a'r Waenfawr, a bu Mr. Williams, Caernarfon, yn cyrchu yma yn fisol ar un adeg; ond yr oedd baich y ddyled yn llethu yr achos ac yn peri i'r ardalwyr gadw draw o'r lle. Byddai dyled Llanrug yn destun siarad yn Nghynadledd agos pob Cymanfa a Chyfarfod Chwarterol yn y sir. Yn y flwyddyn 1852, cymerodd Mr. Griffith Thomas ofal y lle, a dechreuodd yr achos sirioli yn fawr. Gwnaed ymdrech i dalu y ddyled, a thrwy ymroad diflino Mr. Thomas a'r cyfeillion gartref, a'r help a gafwyd o leoedd eraill, llwyddwyd yn mhen amser i lwyr ddileu y ddyled oedd wedi bod yn faich trwm cyhyd. Bu Mr. O. Thomas, Brynmair, brawd Mr. Thomas, y gweinidog, drwy sir Aberteifi yn casglu, a bu yn llwyddianus iawn. Adfywiodd yr archos yn fawr, fel yn gystal a thalu y ddyled, ychwanegwyd llawer at rhoddi yr aelodau. Yn y flwyddyn 1870, adeiladwyd yma gapel newydd hardd, mewn llanerch mwy dymunol, ac nid yw ei ddyled yn debyg o sefyll yn hir o flaen egni ac ymroddiad y cyfeillion ffyddlon yn y lle. Mae Mr. Thomas wedi gwasanaethu yr achos yma yn ffyddlon, heb ddisgwyl am nemawr gydnabyddiaeth ond sydd yn dyfod gyda'r ymwybyddiaeth fod un yn gwasanaethu achos yr Arglwydd. Mae wedi gwylio drosto, fel mam yn gofali am blentyn egwan, ac y mae wedi cael yr hyfrydwch o weled ffrwyth i'w lafur. Mae golwg lewyrchus iawn ar yr achos yn bresenol.

Codwyd yma ddau bregethwr.

  • William Edwards. Dechreuodd bregethu yn y flwyddyn 1860. Ymladdodd ag anhawsderau tlodi ac amddifadrwydd. Bu am yspaid yn athrofa y Bala, ond ymaflodd clefyd angeuol ynddo, a dyrysodd ei holl amcanion.
  • William Speakman. Dechreuodd bregethu yn 1872; ac y mae yn awr yn fyfyriwr yn Athrofa Annibynol Lancashire. Diaconiaid presenol yr eglwys ydyw Griffith Owens a Richard Owens.

Translation by Eleri Rowlands (July 2010)

This cause was started here by Mr. Daniel Jones, when he was a minister in Waenfawr.  After preaching for around two years in a small house, a chapel was built in 1833.  It was named Dura, but it was called Bryngwyn in the neighbourhood.  Amongst Mr D. Jones' helpers

267

when he started the cause here, we find the names of  William Foulkes,  Foulk Roberts,  Owen Jones,  Owen Owens, and John Pritchard. Mr. Jones was here only two years after the chapel was built, because he moved to Cardiganshire, leaving the place under a heavy burden of debt.  Everyone had a good word to say for Mr. Jones, but he was already old when he was ordained, and he didn't have much ability for the ministry, and he was very unfortunate in his marriage with a wild young woman from the capital city, which made him useless in the area.  The care of the cause was in the hands of  Mr. Thomas Davies in the area of  Waenfawr, and Mr. Williams, Caernarfon,  travelled here monthly at one time; but the burden of debt oppressed the cause and caused the community to stay away from the place. The debt in  Llanrug was a talking point at the conference of almost every Cymanfa (singing festival) and Quarterly Meeting in the county. In 1852, Mr. Griffith Thomas undertook the care of the place, and the cause began to cheer up greatly.  An effort was made to pay the debt, and by means of untiring devotion Mr. Thomas and the friends at home, and the help received from other places, in time succeeded in completely deleting the debt that had been such a heavy burden for so long.  Mr. O. Thomas, Brynmair, the brother of  Mr. Thomas, the minister, travelled through Cardiganshire collecting, and he was very successful.  The cause revived greatly, so that including paying the debt, much was added to the gifts of the members.  In 1870, a fine new chapel was built, in a glade which was far more desirable, and the debt is not likely to last long before the energy and dedication of the faithful friends in the place.  Mr. Thomas has served the cause here faithfully,  expecting little acknowledgement except that of  knowing that he was serving the cause of the Lord.  He has watched over it, like a mother watching over a weak child, and he had the pleasure of seeing the fruit of his labour.  There is a very prosperous outlook to the cause at present.

Two preachers were raised here.

William Edwards. He started preaching in 1860. He fought poverty and destitution. He was for a while in Bala college, but fought a deadly disease, and all his hopes were dashed.

William Speakman. He started preaching in 1872; and is now a student in the Independent college in Lancashire.  The church's present deacons are Griffith Owens and Richard Owens.

 

BANGOR

Darllenwyd papyr yn un o gyfarfodydd Chwarterol Sir Gaernarfon, gan Mr. R. Thomas, ar hanes yr achos Annibynol yn Mangor, a chan ei fod wedi ei ysgrifenu mor helaeth, yr ydym yn ei roddi i mewn agos yn llawn hyd y cyrhaedda, gan ychwanegu rhai dyddiadau y daethom o hyd iddynt. Gwel y darllenydd craff wahaniaeth arddull yn y rhanau a ychwanegwn.

"Dywedir fod cynygion wedi eu gwneuthur i bregethu yr Effengyl yn Mangor, gan amrai o weinidogion yr Annibynwyr, cyn dyfodiad Dr. Lewis i breswylio i Ogledd Cymru. Bu Meistri R. Harris, Pwllheli, a J. Griffiths, Caernarfon, pan oedd yn weinidog y tro cyntaf yn y dref hono, yn cynyg cyhoeddi y newyddion da i'r Bangoriaid; ond nid ymddengys fod nemawr o lwyddiant ar eu hymdrechion. Coffheir ddarfod i ddyn

268

erlidgar daro Mr. Griffiths yn ei ben a chareg wedi ei hamwisgo ag eira, pan oedd unwaith yn cynyg pregethu yn Mangor, ac iddo glwyfo y pregethwr mor dost, fel y teimlodd oddiwrth yr ergyd hyd ddiwedd ei oes. Yr oedd 'cynnulleidfa yr offeiriaid,' a dallbleidwyr yr Eglwys Gadeiriol, yn penderfynu na phregethent hwy yr Efengyl i'r Dinasyddion, ac na chai neb arall ei phregethu ychwaith. Pan ddaeth Dr. Lewis i weinidogaethu i Gaernarfon, a thra yr arosodd yno, ymddengys ei fod yn llawn o ysbryd cenhadol, ac yn ymegnio i ledaenu achos crefydd drwy yr holl ardaloedd cyfagos. Yn mhlith lleoedd eraill, ymdrechodd yn galed i sefydlu achos i'r Gwaredwr yn Mangor; ac ni bu ei ymdrechion yn ofer. Wrth ganfod arwyddion o foddlonrwydd yr Arglwydd ar ei waith yn y Ddinas, ac yn Nghaegwigin a Chaerorion, lleoedd oeddynt gerllaw iddi; a bod yn anmhosibl iddo ef ei hun ofalu am y lleoedd hyn a Chaerynarfon hefyd, rhoddodd Dr. Lewis wahoddiad i wr ieuangc o Eifionydd, o'r enw William Hughes, yr hwn oedd yn bregethwr cynnorthwyol yn eglwys Mr. R. Harris, Pwllheli, i ddyfod i Fangor, a'r ardaloedd cylchynol, i lafurio yn ngwaith y weinidogaeth. Cafodd y gwr ieuangc dderbyniad croesawus gan yr ychydig oedd o gyfeillion y Gwaredwr yn maes newydd ei lafur. Daeth i Fangor oddeutu y flwyddyn 1788, a neillduwyd ef i'r weinidogaeth, yn Nghaegwigin, yn niwedd y flwyddyn 1789. Cymerodd Mr. William Hughes ystafell yn Mangor i bregethu ynddi; ond trowyd ef o honi yn fuan trwy ddichellion a chenfigen yr offeiriaid. Cymerodd un arall drachefn; ond gyrwyd ef o hono hefyd, trwy ystryw yr un blaid erlidgar. Erbyn hyn, nid oedd fawr o obaith y caffai le i bregethu yn y ddinas, ac yr oedd golygfa ddigalon o'i flaen; ond fe gafodd le i adeiladu capel bychan, oddeutu milltir o'r dref, mewn lle a elwid Tyddyn-yr-ordor. Dechreuwyd a gorphenwyd yr adeilad, a chasglodd Mr. Hughes yr arian angenrheidiol i dalu y draul. Dywedir fod trigolion eglwysyddol Bangor, yn arfer cilio i'r ochr arall i'r heol with gyfarfod Mr. Hughes, fel pe buasai y gwahanglwyf arno, gan mor isel oedd eu golygiadau am dano, fel gweinidog Ymneillduol; ond er hyny llwyddo yr oedd yn ei swydd bwrsig fel gweinidog yr Efengyl, a bu o fawr fendith i lawer."

Mae yn awr ger ein bron bedwar o lythyrau a anfonodd Mr. W. Hughes at reolwyr y Bwrdd Cynnulleidfaol, o'r flwyddyn 1792 hyd 1797, i ofyn eu cynorthwy tuag at ei gynhaliaeth. Llai na deugain oedd rhifedi yr aelodau, ac nid oeddynt ond gweithwyr cyffredin, ond dywed fod y gwrandawiad yn lled luosog, ac awydd yn cael ei ddangos gan lawer am glywed yr Efengyl.

"Llafuriodd Mr. Hughes yn ddiwyd a llwyddianus yn Mangor, a'r ardaloedd cylchynol, o'r flwyddyn 1788, hyd y flwyddyn 1797, pryd y symudodd i Ddinas Mawddwy, lle y bu yn gweinidogaethu dros weddill ei oes."

"Wedi ymadawiad Mr. Hughes, daeth Mr. Daniel Evans, gwr ieuangc o swydd Benfro, ar ei daith drwy y wlad; ac yn mysg lleoedd eraill, ymwelodd â Bangor a'i cymydogaeth. Hoffwyd ef yn fawr gan yr ychydig o grefyddwyr oedd yma y pryd hwnw.   Rhoddasant alwad iddo i ddyfod i'w plith i gymeryd eu gofal yn yr Arglwydd.  Cydsyniodd yntau â'r alwad, a sefydlodd yma yn nechreu y flwyddyn 1800. Yr oedd Mr. Evans yn ddyn cryf a galluog o gorff a meddwl. Yr oedd yn bregethwr rhagorol, a llwyr ymroddai i waith y weinidogaeth. Cafodd le i adeiladu addoldy yn nghanol y ddinas; dechreuwyd a gorphenwyd yr adeilad; a

269

bu Mr. Evans yn llafurio ynddo am ychydig, amser, a bu yn ddefnyddiol iawn yn Mangor a'i chyffiniau tra yr arosodd yn y wlad hon." *

"Mae gweithred y capel newydd yn y ddinas wedi ei dyddio yn y flwyddyn 1805. Mae yn cynwys erthyclau y ffydd yn fanwl iawn. Daniel Evans, y gweinidog, Dr. Lewis, B. Jones, Pwllheli, A. Tibbot, Llanerchymedd, J. Powell, Rhosymeireh, William Hughes, Dinasmawddwy, a Thomas Jones, Beaumaris, ydynt yr ymddiriedolwyr yn y weithred hon; ond nid oes yr un o honynt wedi rhoddi eu henwau wrthi, ond Mr. Daniel Evans fel prynydd y tir, a Richard Jones fel gwerthydd o hono. Ni chofrestrwyd y weithred hon ychwaith yn y Canghell-lys, ac felly nid oedd o nernawr werth; a bu raid i Dr. Jones gael gweithred newydd i sicrhau meddiant yn y lle, ac mewn trefn i gael hono gorfu iddo ail brynu y cyfan gan etifedd cyfreithiol gwerthydd cyntaf y tir; ond ni chostiodd y cwbl ond pum-swllt yn yr ail bryniad, tra yr oedd y tir yn unig yn costio 70p. y pryniad cyntaf.

"Mae yr ail weithred wedi ei harwyddo gan yr ymddiriedolwyr, a'i chofrestru yn rheolaidd yn y Canghell-lys, ac yn cynwys banau y ffydd, fel y gyntaf, ac yn profi yn eglur pa mor gelwyddog oedd yr honiadau maleisus a wneid ar hyd y wlad flynyddoedd yn ol, sef, fod y Dr. Jones wedi sicrhau y capel, a'r tai perthynol iddo, yn feddiant personol iddo ef a'i deulu. Yr oedd y tir a brynodd Mr. D. Evans, i adeiladu y capel newydd arno, mewn parth digon cyfleus o'r ddinas; ond er hyny, yr oedd y fynedfa ato yn gul, a'r lle ei hunan yn greiglyd, fel yr aeth y gost wrth adeiladu yn llawer mwy nag y tybid ar y dechreu; fel, er gwerthu capel Tyddyn yr ordor, a rhoddi yr arian at y capel newydd, yr oedd cryn swm o ddyled yn aros arno, ac ychydig o allu arianol oedd yn mysg aelodau yr eglwys fechan oedd ynddo, mae yn debygol. Ond, gwaeth na hyny, aeth yr aelodau i ymrafaelio a'u gilydd. Ceisiodd Mr. Evans heddychu y pleidiau; ond methodd, a thramgwyddodd y ddwy blaid wrtho ef, fel yr un oedd yn ceisio cyfryngu rhyngddynt. Barnodd Mr. Evans nas gallai, wedi colli hyder pob plaid, fod yn ddefnyddiol mwyach yn eu plith, ac ymadawodd i'r Mynydd bach, Morganwg; felly collodd Gogledd Cymru, oblegid ymrafaelion eglwysig, un o'r gweinidogion goreu a fu erioed yn y wlad hon."

"Aeth yr achos yn isel drwy y pethau hyn. Yr oedd y capel heb ei lwyr orphen, a dyled arno heb neb i'w thalu. Ciliodd y bobl ymaith o hono. Cymerodd cyfreithiwr feddiant o'r gweithredoedd, ac yr oedd yn barod i werthu y lle i'r neb a gynygiai fwyaf am dano. Dyna oedd sefyllfa pethau pan ddaeth Mr. Arthur Jones i bregethu yma, yn y flwyddyn 1809. Wedi iddo fod am dymhor gyda'r ychydig ffyddloniaid oeddynt drwy pob tywydd yn glynu wrth yr Arglwydd, ac wrth eu

270

gilydd, yn Ebenezer (fel y gelwid yr addoldy), deisyfasant arno ymsefydlu yn eu plith, fel gweinidog iddynt. Cymerodd yntau y mater i ystyriaeth, ac ymgynghorodd â brodyr a chyfeillion achos y Gwaredwr, yn ei gylch, a'r llwybr tebycaf i allu talu y ddyled oedd yn aros ar y capel, fel gellid ei gael yn rhydd o ddwylaw y cyfreithiwr. Am y cyntaf, cynghorid ef i ddyfod i Fangor i lafurio. Am yr ail, dywedid mai yr unig ffordd i dalu y ddyled oedd, iddo ef fyned or daith drwy eglwysi y Deheubarth, a chasglu yr arian; swm oedd oddeutu pedwar ugain punt. Cydsyniodd yntau a'u cynghor yn y ddau beth. Daeth i Fangor i weinidogaethu, ac aeth ar daith drwy y Deheudir i gasglu yr arian. Casglodd y cyfan, talodd y ddyled, a chafodd ef a'i bobl feddiant o'r addoldy."

Wedi dychwelyd o'r daith gasglyddol urddwyd ef i gyflawn waith y weinidogaeth, Ionawr 3ydd, 1810, a chymerwyd rhan yn yr urddiad gan Meistri J. Roberts, Llanbrynmair, B. Jones, Pwllheli, J. Lewis, Bala, J. Griffiths, Caernarfon, J. Powell, Rhosymeirch, J. Evans, Amlwch, D. Davies, Rhesycae, W. Williams, Wern, J. Griffiths, Machynlleth, J. Powell, Dinbych, T. Jones, Moelfro, a R. Roberts, Ceirchiog. Anfynych y gwelwyd cynifer o enwogion wedi cyd-gyfarfod mewn unrhyw urddiad ag ydoedd yn y cyfarfod yn Ebenezer, yn Mangor. Nid oes un o honynt yn awr yn fyw. Llafuriodd Mr. Jones yma yn ddiwyd, ac yr oedd yr achos yn myned rhagddo; ond yr oedd y golygiadau eang a bregethai ar drefn yr Efengyl yn dramgwydd i rai o'i aelodau, ac edrychid arno gan y rhan fwyaf o'i frodyr fel un yn "dwyn rhyw bethau dyeithr i'w clustiau."

Yn y flwyddyn 1815, symudodd Mr. Jones i Lundain, i wasanaethu i'r Cymry yn Deptford a Woolwich. Yn ddioed wedi ei symudiad rhoddwyd galwad i Mr. David Roberts, o Lanfyllin. Bu Mr. Roberts yn dra llafurus yn y ddinas a'i chyffiniau, ac oblegid fod maes ei lafur wedi eangu yn fawr, a rhagolygon addawol yn amgylchoedd y Chwarelau, rhoddodd yr eglwys yn Mangor i fynu yn y flwyddyn 1822, a chyfyngodd ei lafur eglwysi oedd dan ei ofal y tuallan i'r ddinas, ac iddynt hwy y llafuriodd hyd ganol y flwyddyn ganlynol, pryd y symudodd i Ddinbych. Wedi ymadawiad Mr. Roberts, bu Mr. Caleb Morris am ychydig Sabbothau yma, a theimlai amryw awydd am ei gael yn weinidog; ond wedi deall fod Mr. A. Jones yn gogwyddo i ddychwelyel o Lundain, rhoddwyd galwad iddo ef; ac ail ddechreuodd ei weinidogaeth yma yn y flwyddyn 1823.

" Yn fuan wedi ei ddychweliad o'r brif ddinas i Fangor, penderfynodd Mr. Jones a'r gynulleidfa ail adeiladu a helaethu eu haddoldy. Bu yr anturiaeth hono yn un gostfawr iddynt. Safai y capel yn ymyl craig, ac yr oedd yn angenrheidiol symud rhan fawr o hono o'r ffordd er cael lle i adeiladu; ac yr oedd llawer o anfanteision i gludo defnyddiau at y gwaith. Nid oedd y gynulleidla ychwaith, ni feddyliem, yn rhyw gefnog iawn mewn gallu arianol. Adeiladwyd hefyd ysgoldy yn uwch i fyny ar y graig, wrth dalcen yr addoldy. Oddeutu 350 a eisteddent yn y capel newydd. Agorwyd ef yn 1826, a bu Mr. Jones a phobl ei ofal yn ddiwyd a ffyddlawn i dalu y draul. Gallwn feddwl yn naturiol nad oedd y Doctor yn arfer dywedyd nemawr wrth neb yn nghylch sefyllfa y ddyled, a'r derbyniadau tuag at ei ddileu, oddieithr wrth rai o'i brif gyfeillion yn y gynulleidfa; a thybiai amrai y rhaid fod cryn faich ar y lle tua diwedd ei weinidogaeth ef. Dywed yr hybarch D. Morgan, yn 'Hanes Ymneillduaeth yn Arfon,' mewn sylw ar gapel Bangor, fel y canlyn :- 'Er ymdrechion yr eglwys i symud ymaith y ddyled, y mae yn

271

ofnus fod cryn lawer yn aros hyd yma, er ei fod wedi ei adeiladu er 1826.' Yr oedd ysgrifenydd y sylw uchod yn 'ofni lle nad oedd ofn; ' ni bu erioed ofn a llai o sylfaen iddo; chwedlau gwrachaidd mae yn ddiau oeddynt ei unig ategion. Yn fuan wedi i Mr. Morgan draethu ei ofn ef ac eraill am y ddyled ar addoldy Bangor, ymadawodd y gweinidog â'r dref, a chafwyd allan nad oedd yr un ffyrling ar y capel, na'r ysgoldy, na'r tai a berthynent i'r lle. Yr oedd y cyfan yn hollol rydd oddiwrth ddyled; talesid hi oll yn ddystaw a didwrf, trwy ddiwydrwydd diflino Mr. Jones a'r gynulleidfa a wrandawent arno. Pe buasai ysgrifenydd galluog 'Hanes Ymneillduaeth' yn fwy cydnabyddus ag arferion y Doctor a'r eglwys y gweinyddai iddi, ni fuasai byth yn rhoddi pin ar bapyr i wneuthur y fath gofnodiad disail."

Daeth y gynnulleidfa ar ol adeiladu y capel newydd yn gryf a dylanwadol, ac er nad oedd yr eglwys yn lluosog ei haelodau, etto yr oedd amryw o bobl barchusaf y dref yn mysg y gwrandawyr rheolaidd yn y lle. Nid llawer o ysbryd cyhoeddus oedd yn yr eglwys, ac ychydig o ymdrech a wnaed i eangu terfynau yr achos; a dichon nad oedd yr aelodau yn cael llais digonol yn rheoliad amgylchiadau yr eglwys, i beri iddynt deimlo zel a brwdfrydedd, ond yr oeddynt yn bobl barchus a chyfrifol, a'r gweinidog wedi gosod ei ddelw feddylgar a chraff yn ddwfn arnynt. Oherwydd rhyw amgylchiadau digwyddodd anghydwelediad rhyngddo a dau neu dri o bersonau lled ddylanwadol yn yr eglwys, y rhai a ymneillduasant i eglwys gymydogaethol; ac oblegid nad oedd rhai gweinidogion yn y sir ac yntau yn gallu cyd-dynu yn dda yn flaenorol oblegid rhyw bethau, dangoswyd cydymdeimlad â'r personau a ymneillduasant oddiwrtho ef a'i gynnulleidfa, a'r diwedd fu cychwyn achos arall yn y dref dan nawdd rhai o weinidogion y sir, a hyny heb ymgynghori ag ef, nac a phobl ei ofal. Cymerwyd hen gapel a elwid Bethel, yr hwn a adeilasid gan gangen a dorasai oddiwrth y Wesleyaid, a dechreuwyd pregethu ynddo yn y flwyddyn 1843. Daeth Mr. Mathew Lewis, o Machynlleth, yno yn weinidog yn y flwyddyn 1845, a bu yno hyd y flwyddyn 1850. Wedi hyny bu Mr. David Williams yn weinidog yn y lle dros amryw flynyddoedd, a'i weinidogaeth yn dra derbyniol. Ar ol rhoddi yr eglwys i fynu cymerodd ofal eglwysi Pentraeth a Talwrn, ac y mae yn awr yn weinidog llwyddianus yn Beulah gerllaw Bangor.

Yr oedd dechreuad achos newydd yn Mangor, a dyfodiad gweinidogion y sir i'w bleidio, yn friw dwfn i feddwl Mr. Jones, a'r eglwys dan ei ofal, ac yn lle bod yn nerth, yn wanychdod mawr i Annibyniaeth yn y lle. Nid ydym Yn amheu nad oedd yn Mangor ddigon o boblogaeth i gael dau achos Annibynol, ond iddynt gael eu cychwyn oddiar ddybenion pur, a'u dwyn yn mlaen mewn cariad a chydweithrediad, ond gwyr pawb cydnabyddus a'r amgylchiadau pe buasai y cyfryw deimladau yn llywodraethu y pleidiau o bob tu na feddyliasid am gychwyn achros newydd ar y pryd. Yn niwedd y flwyddyn 1854 penderfynodd Dr. Jones roddi ofal eglwysig yn Mangor i fynu, wedi llafurio yma am ddwy flynedd ar bymtheg ar hugain, rhwng y ddau dro. Gwnaeth ei gyfeillion dysteb iddo fel arwydd o'i parch a'u hanwyldeb cryf ato. Symudodd i Gaerlleon i fyw, lle y treuliodd weddill ei oes. Ymunodd yr Eglwys yn Bethel a'r Egiwys yn Ebenezer a'u gilydd yn un gynnulleidfa yn y flwyddyn 1855, a rhoddasant alwad i Mr. Robert Thomas, Rhosllanerchrugog, yr hwn a ddechreuodd ei weinidogaeth yma yn mis Tachwedd y flwyddyn

272

hono. Wedi uniad y ddau achos, a dyfodiad Mr. Thomas i'r lle, adfywiodd yr achos yn fawr. Lluosogodd yr eglwys a'r gynnulleidfa, fel y barnwyd yn angenrheidiol i gael capel newydd. Adeiladwyd ef ar le newydd heb fod yn nepell oddiwrth yr hen gapel, ac mewn man tra cyfleus. Costiodd dros 2.000p. Agorwyd ef yn mis Hydref, 1859, ac yn mysg eraill pregethodd Dr. Arthur Jones yn ei agoriad, a hono oedd ei bregeth olaf yn Mangor. Mae y ddyled yn cael ei thalu yn raddol a rheolaidd gan y gynnulleidfa, yr hon sydd yn lluosog, ac yn galonog i ddwyn ei goruchwylion yn mlaen. Mae Mr. Thomas wedi ei ddewis yn Ddarlithydd Duwinyddol i Athrofa y Bala, ac y mae yn debyg o symud i'r Bala, fel y byddo yn gyfleus i gyflawni ei ddyledswyddau, ac i gymeryd gofal yr eglwys Annibynol yn y lle, ac felly y mae yr eglwys yma ar gael ei hamddifadu o'i weinidogaeth, ar ol deunaw mlynedd agos o wasanaeth gwerthfawr.

Cyfodwyd yma lawer o bregethwyr o bryd i bryd, ond gan na phregethodd rhai o honynt ond am dymor byr, ofnwn nas gallwn roddi rhestr gyflawn o honynt.

  • Robert Morris. Bu ef yn bregethwr cynorthwyol parchus yn yr eglwys am dymor hir, ac yr oedd yn dra derbyniol i ba le bynag yr elai. Yr oedd ef yma cyn mynediad Dr. Jones i Lundain, ac efe a fu y prif offeryn i'w gael yn ol.
  • John Jones. Ar ol bod am dymor yn athrofa Hackney, urddwyd ef yn Greenland Street, Liverpool, a symudodd oddiyno i Preshenlle, gerllaw Croesoswallt, ond daeth i ddinas Caerlleon i ddiweddu ei oes. Bydd genym air i'w ddyweyd am dano pan ddeuwn at hanes Park Road, Liverpool.
  • Richard Jones, Tycrwn. Yr oedd yn wr cadarn nerthol, ac yn dwyn tebygolrwydd mawr i Dr. A. Jones. Bu yn bregethwr cynorthwyol tra derbyniol am dymor hir.
  • Thomas Williams. Aeth ef at y Bedyddwyr, ac yr oedd yn fyw hyd yn ddiweddar.
  • Richard Jones. Un bychan o gorpholaeth. Dygasid ef i fyny gyda'r Methodistiaid. Bu yn cadw ysgol mewn amryw fanau, ac yr oedd yn nodedig o ddiniwed a diddichell. "Israeliad yn wir" ydoedd yn yr hwn nid oedd twyll."
  • Robert Jones. Bu yn pregethu am lawer o flynyddoedd. Ymadawodd at y Bedyddwyr, ond dychwelodd drachefn cyn diwedd ei oes.
  • David Roberts. Urddwyd ef yn Siloh a Sion, Mon, ac y mae yn awr yn Wrexham.
  • Robert Parry. Bu yn pregethu mewn cysylltiad a'r eglwys yn Mangor dros rai blynyddoedd.
  • John Howes. Urddwyd ef yn Llansantffraid. Yr ydym eisioes wedi crybwyll am dano yn nglyn a Machynlleth, lle yr oedd yn gweinidogaethu cyn ymfudo i America.
  • William Roberts. Daeth ef oddiwrth y Wesleyaid, ac yn mhen rhai blynyddoedd dychwelodd atynt.
  • John Thomas. Urddwyd ef yn Bwlchnewydd, sir Gaerfyrddin, ac y mae yn awr yn y Tabernacl, Liverpool.
  • John Parry. Mae ef yn parhau yn bregethwr cynorthwyol yn yr eglwys yn Mangor.
  • William Jones. Yr oedd yn ddyn synwyrol a deallgar, a bu yn pregethu dros amryw flynyddoedd.

273

  • Arthur Rowlands. Mae ef yn awr yn y Rhyl, ac yn pregethu bob Sabboth yn rhywle.
  • Thomas Rowland. Bu yn pregethu am dymor, and y mae wedi rhoddi i fyny er's blynyddoedd.

Bu yma lawer o bregethwyr eraill yn aros am dymor, ond gan eu bod wedi dechreu pregethu cyn dyfod yma gwneir cyfeiriad atynt mewn lleoedd eraill.

COFNODION BYWGRAPHYDDOL (Not extracted fully)

ARTHUR JONES. Ganwyd ef yn Llanrwst, sir Ddinbych, Chwefror 12fed, 1776. ...............................

274 / 275 / 276 / 277 / 278  

*Mae traddodiad yn Mangor am yr amgylchiad rhagluniaethol a arweiniodd i gael lle i adeiladu capel yn y ddinas sydd yn werth ei gofnodi yma, am y credwn ei fod yn droddodiad a gwinionedd yn sail iddo. Yr oeddym wedi ei lwyr anghofio hyd nes yr adgofiwyd ni chenog n ein cyfaill Mr. D. Roberts, yn awr o Wrexham. Yr oedd gwr yn byw yn nghanol y ddinas yn meddu darn o dir yn Lon Pobty, yr hwn a roddodd le i'r Methodistiaid Calfinaidd i adeiladu capel arno - y capel cyntaf yn y ddinas. Yn Lon Pobty yr oedd gwr cyfoethog yn byw, yr hwn a deimlai yn chwerw fod capel i'r pengryniaid wedi ei ddwyn mor agos ato, ac yr oedd yn dra lledog wrth ei gyddetinasydd am ganiatau y tir iddynt. Yr oedd ganddo yntau ddarn o dir yn nghanol y ddinas gerllaw y man lle y trigai y gwr arall, ac o ddial arno am osod y tir i'r Methosdistiaid yn Lon Pobty, rhoddodd yntau dir i Annibynwyr Tyddyn-yr-ordor yn ymyl ei dý yntau yn nghanol y ddinas, ac felly wrth ddial ar eu gilydd yr oedd y ddau yn gwasanaethu crefydd. "  Gwregysaist ti er na'm hadwaenit."

Translation by Eleri Rowlands (Feb 2010)

In one of Caernarfonshire's quarterly meetings a paper was read by Mr. R. Thomas, outlining the history of the Independent cause in Bangor, and since it had been written at length, we include it almost in full, adding some dates we discovered.  The careful reader will notice the difference in style in the parts we have added.

"It is said that offers were made by several Independent ministers, to preach the gospel in Bangor, before the arrival of Dr. Lewis in North Wales.  Messrs R. Harris, Pwllheli, and J. Griffiths, Caernarfon, when he was a minister for the first time in that town, offered to announce the good news to the people of Bangor; but their efforts do not seem to have been very successful.  It is remembered that a persecutor struck

268

Mr. Griffiths in the head with a stone covered in snow, when he once offered to preach in Bangor, and he wounded the preacher to such an extent, that he felt the blow for the rest of his life.  The  'congregation of priests' present and those who supported the status quo in the established church, decided not to preach the Gospel to the citizens, and no one else was allowed to do so either.  When Dr. Lewis came to minister in Caernarfon, and while he was staying there, it appears that he was full of the missionary spirit, and he strove to spread the cause of religion throughout the whole of the nearby areas. Among other places, he endeavoured to establish a cause for the Saviour in Bangor; and his efforts were not in vain.  As he recognized signs of the Lord's satisfaction with his work in the City, and in Caegwigin and Caerorion, places nearby; and since it was impossible for him to care for these places  and Caernarfon alone, Dr. Lewis invited a young man from  Eifionydd, by the name of  William Hughes, who was a lay preacher in Mr. R. Harris, Pwllheli's church, to come to Bangor, and the areas roundabout, to labour in the ministerial work. The young man received a welcome from the few friends of the Saviour in his new field of labour.  He came to Bangor around the year 1788, and was set apart for the ministry, in Caegwigin, at the end of 1789.  Mr. William Hughes took a room in Bangor in order to preach; but he was quickly turned out from it through the deceit and jealousy of the priest.  He soon took another one; but he was cast out of that one too, through the cunning of the same persecuting person.  By now, there wasn't much chance that he would find a place to preach in the city, and he faced a sad future; but he managed to secure a place to build a small chapel, about a mile from the town, in a place called Tyddyn-yr-ordor. The chapel was started and finished, and Mr. Hughes collected sufficient money to pay the debt.  It is said that the church people of Bangor, used to flee to the other side of the road when they met  Mr. Hughes, as if he had leprosy, they had such a low opinion of him, as a non-conformist minister; but despite this he succeeded in his important work as a minister of the Gospel, and he was a blessing to many."

We have, before us, four letters that Mr. W. Hughes sent to the managers of the Congregational Board, from the year 1792 till 1797,  requesting their help towards his maintenance.  The number of the membership was less than forty, and they were just common workers, but the listening numbers were quite numerous, and many showed an eagerness for hearing the Gospel.

"Mr. Hughes laboured diligently and successfully in Bangor, and the surrounding district, from 1788, until 1797, when he moved to  Ddinas Mawddwy, where he ministered for the rest of his life."

"After Mr. Hughes left, Mr. Daniel Evans, a young man from Pembrokeshire, arrived on a journey through the country; and amongst other places, visited Bangor and its neighbourhood. He was liked by the few religious people who were here at that time. They gave him a call to come to care for them in the Lord's work. He agreed with the call, and settled here at the beginning of 1800.  Mr. Evans was a strong, able man in mind and body.  He was an excellent preacher, and he fully immersed himself in the work of the ministry.  He obtained a place to build a place of worship in the middle of the city; the building was started and finished; and

269

Mr. Evans laboured in it for a short while, and was very useful in Bangor and the area while he stayed in this country." *

"The deeds of the new chapel in the city are dated the year 1805.  It contains detailed faith articles.  Daniel Evans, the minister, Dr. Lewis B. Jones, Pwllheli,  A. Tibbot, Llanerchymedd,  J. Powell, Rhosymeirch, William Hughes, Dinasmawddwy, and Thomas Jones, Beaumaris, are the trustees of the deeds; but none of them have signed it, except Mr. Daniel Evans as the buyer of the land, and Richard Jones as the seller of it. It was not registered in the  Canghell-lys (chancel-court), and so was worthless; and Dr. Jones had to obtain a new deed to ensure ownership of the place, and while arranging to obtain that he had to re-purchase the whole lot from the lawful heir of the first buyer of the land; but the whole lot cost only five shillings the second time, while the land on its own cost £70 the first time.

"The second deed has been signed by the trustees, and has been registered in the Canghell-lys (chancel-court), including faith banns, the same as the first, and proving clearly how untruthful were the malicious claims that were made across the country many years ago, that Dr. Jones once he had ensured the chapel, and the houses which belonged to it, were in his personal ownership and that of his family.  The land which Mr. D. Evans bought, in order to build a new chapel, is in an area which was quite convenient to the city; but despite this, the entrance to it was narrow, and the place itself was rocky, so that the cost while building became much more than was first thought; so that, even though Tyddyn chapel had been sold, and the money went to the new chapel, quite a sizeable debt remained, and the members had very little financial ability amongst them, apparently.  But even worse than that, the members began quarrelling.  Mr. Evans tried to placate them; but he failed, and he offended both sides and alienated himself even though he had tried to mediate between them. Mr. Evans judged that he could not, now that he had lost the confidence of both sides, be of any use any more amongst them, and he left for Mynydd bach, Glamorgan; so North Wales lost, as a result of church squabbles, one of the best ministers who had ever been in this country."

"The cause deteriorated because of all this. The chapel had not been completely finished, and there was no one to pay the debt. People fled from it. A solicitor took the ownership of the documents, and he was ready to sell the place to the highest bidder.  That was the situation when Mr. Arthur Jones came to preach here, in 1809.  Once he had been with the few faithful who clung to the Lord and to each other through all weathers for a while,

270

in Ebenezer (as the house of worship was called), they begged him to settle amongst them, as a minister to them. He considered the matter, and consulted brothers and friends of the cause of the Saviour, about this matter, and the most likely way of being able to pay the debt was to stay in the chapel, so that they could release it from the hands of the solicitors. Firstly, he was advised to come to Bangor to labour. Secondly, they said that the only way to pay the debt was, for him to go on a journey around the churches of the South, and to collect the money; a sum of about eighty pounds. He agreed with the two pieces of advice.  He came to Bangor to minister, and went on a journey through the South to collect the money.  He collected the whole lot, paid the debt, and he and his people became the owners of the house of worship."

Once he had returned from the collecting tour he was ordained as a minister on January, 3rd, 1810, and  Messrs J. Roberts, Llanbrynmair,  B. Jones, Pwllheli,  J. Lewis, Bala,  J. Griffiths, Caernarfon,  J. Powell, Rhosymeirch,  J. Evans, Amlwch,  D. Davies,  Rhesycae,  W. Williams, Wern,  J. Griffiths, Machynlleth, J. Powell, Dinbych,  T. Jones, Moelfro, and R. Roberts, Ceirchiog took part in the ordination.  Very rarely do we see so many famous people collected together in any ordination as were in this meeting in Ebenezer, in Bangor.  None of them are still alive. Mr. Jones laboured diligently here, and the cause was successful; but the wide views he preached about the organization of the Gospel caused offence to some members, and he was looked upon by most of his brothers as one who "brought some strange things to their ears".

In 1815, Mr. Jones moved to London, to minister to the Welsh in  Deptford and Woolwich.  Immediately after his move a call was made to Mr. David Roberts, from Llanfyllin.  Mr. Roberts laboured diligently in the city and the area around, and because their field of work extended greatly, with promising forecasts amongst the Quarries, he gave up the church in Bangor in 1822, and he narrowed his labours to the churches under his care outside the city, and he laboured to them until the middle of the following year, when he moved to Denbigh.  Once Mr. Roberts had left,  Mr. Caleb Morris was here for a few Sundays, and several felt eager to have him as their minister;  but understanding that Mr. A. Jones was inclined to return from London, he was given a call; and he re-started his ministry here in 1823.

" Soon after his return to Bangor from the capital city, Mr. Jones and the congregation decided to re-build and extend their house of worship. That venture was a very costly one for them. The chapel stood close to a rock, and it was essential to move a large part of it out of the way in order to have room to build.; and there were many difficulties in carrying materials for the work. Neither had the congregation, we think, the money to fund this venture. A schoolroom was also built higher up on the rock, at the gable-end of the house of worship. About 350 were able to sit in the new chapel. It was opened in 1826, and Mr. Jones and the people under his care were diligent and faithful in paying the debt. We can believe that the Doctor used to say nothing to anyone, except to his closest friends in the congregation, about the state of the debt, and the circumstances for deleting it; and some considered that there was a considerable burden on the place near the end of his ministry. The venerable D. Morgan said, in 'Hanes Ymneillduaeth yn Arfon,' ('The history of Non-Conformity in Arfon') in a statement about the chapel in Bangor, as follows :- 'Despite the efforts of the church to move away the debt, we are afraid that

271

a great deal of the debt still exists, even though it has been built since 1826.' The writer of the above statement is 'afraid where there was no fear; ' there was never a fear with less basis to it; they were fiendish stories and only that.  Soon after Mr. Morgan stated his and others' fear about the debt on Bangor chapel, their minister left the town, and it was discovered that there was no money owing on the chapel, nor the schoolroom, nor the houses that belonged to the place.  The whole lot was free from debt; the whole debt had been paid quietly and noiselessly, through Mr. Jones' and his congregation's tireless hard work.  If the able writer of 'Hanes Ymneillduaeth' was more knowledgeable about the ways of the Doctor and the church he ministered to, he would never again put pen to paper to make such unfounded remarks."

After building the chapel the congregation strengthened and became more influential, and even though the numbers weren't multiplying, yet several of the most respected people of the town were amongst the regular listeners there.  There wasn't much public spirit in the church, and very little effort was made to extend the boundaries of the cause; and maybe the members did not have enough say in the day to day circumstances of the church, for them to feel zeal and enthusiasm, but they were respectable and responsible people, and the minister had set his deep thinking, piercing influence on them. Because of some circumstances a disagreement came about between him and two or three quite influential persons in the church, who left for a neighbouring church; and since some of the ministers in the county could not get on well with him previously because of some circumstances, sympathy was shown to the persons who left him and his congregation, and in the end they started another cause in the town under the care of some of the other ministers of the county, and they did that without consulting him, nor the people under his care. They took an old chapel called Bethel, which had been built by a branch that had broken away from the Wesleyans, and preaching started there in 1843.  Mr. Mathew Lewis, from Machynlleth, came there as minister in 1845, and was there until  1850.  After that Mr. David Williams became the minister for several years, and his ministry was well accepted.  After giving up the church he took the care of churches in Pentraeth and Talwrn, and he is now a successful minister in Beulah near Bangor.

The beginning of a new cause in Bangor, and the fact of the misters of the county supporting it, had a deep effect on the mind of Mr. Jones, and the people under his care, and rather than being a strength, it weakened Independence in the place.  We do not doubt that there was enough population in Bangor to support two Independent causes, but it would have been better had they both started for pure reasons, and be supported in love and co-operation, but everyone acquainted with the circumstances knew that had those feelings existed amongst all sides that another cause would not have been started at the time.  At the end of 1854 Dr. Jones decided to give up the care of the church in Bangor, after labouring here for thirty seven years, between the two periods.  His friends paid tribute to him as a sign of their respect and strong love for him.  He moved to Caerlleon to live, where he spent the rest of his life.  The Church in Bethel united with the Church in Ebenezer as one congregation in 1855, and gave a call to Mr. Robert Thomas, Rhosllanerchrugog, who started his ministry here in November that

272

year.  After uniting the two causes, and the arrival of Mr. Thomas, the cause enlivened greatly.  The church and the congregation multiplied, and it was considered essential to obtain a new chapel.  It was built on a new spot not far from the old chapel, and in a convenient place.  It cost over £2,000.  It was opened in October, 1859, and amongst others Dr. Arthur Jones preached at the opening, which was his last sermon in Bangor.  The debt is being paid off gradually and regularly by the congregation, which is numerous, and full of heart to further stewardship.  Mr. Thomas has been chosen as a Lecturer in Theology to Bala college, and he is likely to move to Bala, so that it will be convenient for him to fulfil his duties, and to undertake the care of the Independent church in the place, and so the church here will be deprived of his ministry, after nearly eighteen years of valuable service.

Many preachers were raised here from time to time, but as some of them preached for a short time only, we fear we cannot give a full list of them.

  • Robert Morris. He was a respected lay preacher in the church for a long time.  He was here before Dr. Jones went to London, and was instrumental in attracting him back.
  • John Jones. After being in Hackney college, he was ordained in  Greenland Street, Liverpool, and moved to Preshenlle, near Oswestry, but ended his life in Caerlleon.
  • Richard Jones, Tycrwn. He was a powerful, strong man. He was a lay preacher for a long time.
  • Thomas Williams. He went to the Baptists.
  • Richard Jones. He was small of stature.  He held a school in several places, and he was notably innocent and guileless.
  • Robert Jones. He preached for many years. He left for the Baptists, but returned before the end of his life.
  • David Roberts. He was ordained in Siloh and Sion, Anglesey, and is now in Wrexham.
  • Robert Parry. He preached in connection with the church in  Bangor for many years.
  • John Howes. He was ordained in Llansantffraid.  We have already mentioned him in connection with Machynlleth, where he ministered before emigrating to America.
  • William Roberts.  He came from the Wesleyans, and after some years returned to them.
  • John Thomas. He was ordained in Bwlchnewydd, Carmarthenshire, and is now in Tabernacl, Liverpool.
  • John Parry. He continues to be a lay preacher in the church in Bangor.
  • William Jones. He was a sensitive and understanding man, and preached for several years.

273

  • Arthur Rowlands. He is now in Rhyl, and preaches somewhere every Sunday.
  • Thomas Rowland. He preached for a while, but he has given up for years.

Many other preachers stayed for a while, but since they had started preaching before coming here they are mentioned in other places.

BIOGRAPHICAL NOTES (Not extracted fully)

ARTHUR JONES. He was born in Llanrwst, Denbighshire, February 12th, 1776. ...............................

274 / 275 / 276 / 277 / 278/279/280/281  

*There is a tradition in Bangor about the providential circumstances that led to obtaining a place to build a chapel in the city that is worth noting here, as we believe it is a tradition that has a basis in truth.  We had completely forgotten about it until we were reminded by our friend Mr. D. Roberts, now from Wrexham. A man lived in the middle of the city who owned a piece of land in Lon Pobty, who gave a place for the Calvinist Methodists to build a chapel on it - the first chapel in the city. A rich man lived in Lon Pobty, who felt bitter that a chapel for the roundheads was going to be built so close to him, and he was very angry with his fellow city dweller for allowing them the land.  He also had a piece of land in the middle of the city near a place where the other man lived, and in order to get vengeance on him for giving the land to the Methodists in Lon Pobty, he gave land to the Independents from  Tyddyn-yr-ordor close to his house in the middle of the city, and so by exacting vengeance on each other they both served religion. "  Gwregysaist ti er na'm hadwaenit. "(I  girdled  you  although  we  did  not  know  one  another") 

(Not extracted fully)

CONTINUED