Hanes Eglwysi Annibynnol Cymru

(History of the Welsh Independent Churches)

By Thomas Rees and John Thomas; published in 1871+.

These 8 chapel histories were extracted by Gareth Morgan from the CD published by Archive CD Books (Feb 2008)

The main project page is on /big/wal/ChurchHistory/Indchapels#Glamorgan

Proof read by Yvonne John (March 2008)

ZOAR, ABERTAWY

(Vol 2, p 76)

Gan David Richards, yr hwn oedd yn aelod yn Mhentre-estyll, a David Davies, aelod o Gapel Sïon, y dechreuwyd yr achos hwn. Cymerasant y Trade'shall, yn High-street, at gynal gwasanaeth crefyddol. Ebrill 2i1, 1848, y cynhaliwyd y gwasanaeth cyhoeddus cyntaf yno. Yn y boreu, cadwyd yno Ysgol Sabbothol. Pedwar-ar-ddeg rhwng plant a dynion mewn oed oedd ynddi y Sul cyntaf. Am ddau a chwech yn y prydnawn a'r hwyr, pregethodd Mr. Rees Rees, myfyriwr o athrofa Caerfyrddin, yr hwn yn fuan ar ol hyny a urddwyd yn weinidog ar yr eglwys ieuangc. Heblaw plant yr Ysgol Sul, nid oedd ond pump o bersonau yn gwrandaw Mr. Rees y Sabboth hwnw. Er mor waned a digalon yr ymddangosai pethau ar y cychwyniad, aeth Mr. Rees a'r ddau frawd, D. Richards, a D. Davies, yn mlaen heb lwfrhau dim. Awst 3ydd, 1848, urddwyd Mr. Rees yn weinidog gan Mr. Evans, Capel Sïon, a Mr. Jenkins, Penygroes. Rhif yr aelodau y pryd hwnw oedd naw, ond erbyn Tachwedd 4ydd, 1849, yr oeddynt wedi lluosogi i 135, a'r Ysgol Sabbothol yn 160. Awst 23ain, 1848, cymerwyd tir at adeiladu y capel, a dechreuwyd ei adeiladu Hydref 9fed, yn yr un flwyddyn. Erbyn Rhagfyr 30ain, yr oedd y tô wedi ei osod ar yr adeilad, a phregethodd Mr. Rees yno y noson hono. Buwyd wedi hyny yn addoli yn y Trade'shall nes i'r capel gael ei orphen. O ddiffyg arian i fyned ar gwaith yn mlaen, ni allwyd gorphen yr adeilad hyd Hydref 30ain, 1849, pryd yr agorwyd ef. Dechreuwyd yr oedfa y nos gyntaf gan Mr. T. Jenkins, Penygroes, a phregethodd Mr. D. Williams, Aberafon, a Mr. J. Ridge, gynt o Cendl. Am ddeg dranoeth, gweddiodd Mr. Williams, Aberafon, a phregethodd Meistri Jinkins, Penygroes; Thomas, Glandwr, a Griffiths, Alltwen. Am 2, gweddiodd Mr. J. Davies, Taihirion, a phregethodd Meistri Williams, Bryn; Watkins, Canaan, a Jones, Bethesda, Merthyr. Am 6, gweddiodd Mr. W. Humphreys, Glandwr, a phregethodd Meistri Davies, Siloa, Llanelli, a Griffiths, Alltwen, a diweddwyd trwy weddi gan Mr. E. Jacob, Ebenezer. Maint y capel oedd 40 troedfedd wrth 41, yn cynwys 48 o eisteddleoedd ar y llawr, a 36 ar yr oriel. Traul yr adeiladaeth oedd 700p. 2s. 5c. Gan i'r achos gael ei ddechreu yn afreolaidd, heb ymgynghori a'r gweinidogion a'r eglwysi cymydogaethol, fod yr ychydig frodyr a'i dechreuodd, o herwydd bychander en rhif, yn derbyn pob un a ddeuai atynt o eglwysi eraill heb ofalu eu bod yn dyfod yn rheolaidd trwy lythyrau, a bod y ddyled yn fawr, buwyd am dymor yn gwrthod eu derbyn i undeb eglwysi y sir. Parodd hyny drallod nid bychan, oblegid ei fod yn rhwystr i'r ymdrech er talu y ddyled. Ond wedi myned trwy lawer o bryderon ac amgylchiadau bygythiol, gwenodd Duw a dynion arnynt, a chyfododd yr achos ei ben yn fuddugoliaethus. Rhoddodd Mr. Rees ei weinidogaeth i fyny Awst 12fed, 1855, a symudodd i Gapel Isaac. Bu pethau yn lled ddigalon yma wedi ei ymadawiad ef. Collwyd llawer o'r gwrandawyr a'r aelodau, a buwyd unwaith yn ofni y buasai raid gwerthu y capel i'r Pabyddion er talu ei ddyled. Mawrth 3ydd, 1859, cymerodd Mr. Davies, Ysgetty, ofal y lle, mewn cysylltiad a'r Ysgetty. Adfywiodd pethau yn fuan yma dan ei nawdd ef. Yn ystod y tair blynedd y bu y lle dan ofal Mr. Davies talwyd 150p. o'r ddyled heblaw talu y llogau, a daeth pethau i wisgo agwedd obeithiol. Pan welodd ef fod yr achos wedi dyfod i sefyllfa hunan-gynaliol, rhoddodd ei ofal i fyny, ac anogodd y bobl i roddi galwad i Mr. Frederick Samuel, yr hwn oedd ar y pryd yn fyfyriwr yn yr athrofa Normalaidd yn y dref hon. Urddwyd. Mr. Samuel, Hydref 3ydd a'r 4ydd, 1862. Rhoddir hanes cyfarfodydd yr urddiad yn Niwygiwr, Gorphenaf, 1862, fel y canlyn : - " Zoar, Abertawy. Oddeutu tair blynedd yn ol, cymerodd Mr. Davies, Ysgetty, ofal yr eglwys uchod pan oedd ar drangcedigaeth, ac wedi marw yn ngolwg llawer; gwnaeth ei oreu mewn amser ac allan o amser; ac yr oedd llwydd mawr ar ei waith. Boed bendithion lawer yn orphwysedig ar Mr. Davies, ac eglwys yr Ysgetty, am eu daioni tuag atom yn ein cyfyngder. Ond am nad oedd Mr. Davies yn barnu ei fod yn gwneyd cyfiawnder a'r ddwy eglwys, rhoddodd Zoar i fyny. Yr oedd teimladau gofidus ac hiraethlon yn yr eglwys ar ei ymadawiad. Wedi hyny rhoddwyd galwad unfrydol i Mr. F. Samuel, myfyriwr o goleg Normalaidd, Abertawy. Nos Fawrth, a dydd Mercher, y 3ydd a'r 4ydd o Fehefin, dygwyd yr urddiad yn mlaen. Y nos gyntaf, gweddiodd Mr. Davies, Capel Sion, a phregethodd y Parchn. W. Morgan, Caerfyrddin, a J. Mathews, Castellnedd. Am 10 dydd Mercher, gweddiodd Mr. Thomas, Glandwr, a phregethodd y Parch. D. Rees, Llanelli, ar natur eglwys; dyrchafwyd yr urdd-weddi gan y Parch. W. Jones, Castle-street; yna pregethodd y Parch. R. G. Jones, Merthyr, ar ddyledswydd y gweinidog. Am 2, dechreuwyd gan Mr. Owens, Clydach, a phregethodd y Parch. W. Edwards, Aberdare, ar ddyledswydd yr eglwys, a diweddwyd trwy weddi gan Mr. Thomas, Aberdare. Yn yr hwyr cyn-naliwyd y cyfarfod yn Ebenezer, am fod y lle yn rhy fychan i gynwys haner y dyrfa. Dechreuwyd trwy weddi gan Mr. D. Davies, o'r athrofa Normalaidd, a phregethodd y Parchn. J. Rees Canaan; a T. Rees, Ebenezer. Cafwyd cyfarfod hwylus." Mae Mr. Samuel wedi ac yn ymroddi a'i holl egni gyflawni ei weinidogaeth yn effeithiol, ac wedi bod yn rhagorol o lwyddianus i dalu y ddyled a lluosogi y gynnulleidfa. Tua thair blynedd yn ol gwnaeth ef a'r eglwys eu meddyliau i fyny i adeiladu capel newydd a mwy teilwng o'r dref a'r oes nag oedd yr un a adeiladwyd yn 1849. Bwriadent adeiladu yr ochr arall i'r heol, a gadael yr hen gapel at gychwyn achos Saesonig ynddo, ond o herwydd gomeddiad y Duc o Beaufort i roddi y tir, bu raid iddynt dynu yr hen gapel i lawr ac adeiladu yr un newydd ar ei safle. Mae hwn yn un o'r capeli harddaf a mwyaf cyfleus yn yr holl wlad, ac ysgoldy eang oddi tano yn cynwys lle i 400 o bobl. Gosodwyd ei gareg sylfaen gan S. Morley, Ysw., A.S., Medi 14eg, 1869, a rhoddodd gan' punt at yr adeiladaeth; traddodwyd hefyd areithiau ar yr achlysur gan H. Richard, Ysw.,A .S., E. M. Richards, Ysw.,A. S., Mr. Jones, Castle-street, a Dr. Rees, Ebenezer. Cynaliwyd cyfarfodydd yr agoriad yn Gorphenaf, 1870. Traul yr adeiladaeth oedd 2,750p. Y mae 750p. o'r swm yma wedi eu casglu yn y ddwy flynedd ddiweddaf, ac er fod swm mawr etto yn aros, ni sail yn hir o flaen dyn mor weithgar a Mr. Samuel, a'r bobl ffyddlon sydd yn ei gynnulleidfa. Pan ddechreuodd Mr. Samuel ei weinidogaeth yma, rhif yr aelodau oedd o 70 i 80, ac yr oedd 550p. o ddyled yn aros ar y lle. Yn awr mae yr aelodau yn 250 o rif, a'r rhan fwyaf o honynt yn bobl a chalon ganddynt i weithio.

Mae agwedd pethau yma yn awr yn ddigon o dal i'r hen frawd ffyddlon David Richards, am yr holl bryderon a'r gofidiau yr aeth trwyddynt wrth gychwyn a chario yr achos yn mlaen yn ei wendid. Dichon y caiff ef etto, er ei lesgedd a'i nychdod, fyw i weled y deml hardd hon yn ddiddyled.

Translation by Heulwen Jenkins (March 2009)

This cause was started by David Richards, who was a member of Pentre-Estyll, & David Davies, a member of Capel Sion They took the Trades Hall, in High Street, to hold religious service. The first public service was held there April 2nd, 1848. In the morning a Sabbath School was held.  On the first Sunday there were fourteen there, between children & older men. At two & six in the afternoon & evening, Mr. Rees Rees, a student from Carmarthen College, who shortly afterwards was ordained as minister of the young church, preached. Apart from the Sunday School children, only five people listened to Mr. Rees that Sabbath. Although things looked very weak & disheartening at the start, Mr. Rees & the two brothers, D. Richards & D. Davies, went ahead without flinching. On August 3rd, 1848, Mr. Rees was ordained as minister by Mr. Evans, Capel Sion, & Mr. Jenkins, Penygroes. The number of members at that time was nine, but by November 4th, 1849, they had multiplied to 135, & the Sabbath School was 160. On August 23rd, 1848, they took possession of  land to build a chapel, & started building October 9th, the same year. By the 30th December the roof had been placed on the building, & Mr. Rees preached in it that night. After that they worshiped in the Trades Hall until the chapel was finished. Because of lack of money to take the work forward, they couldn't finish the building until October 30th, 1849, when it was opened. The service on the first night was started by Mr. T. Jenkins, Penygroes, & Mr. D. Williams, Aberavon, & Mr. J. Ridge, previously of Cendl, preached. At ten the next day, Mr. Williams, Aberavon prayed, & Messrs. Jinkins, Penygroes; Thomas, Landore; & Griffiths, Alltwen, preached. At 2, Mr. J. Davies, Taihirion, prayed & Messrs. Williams, Bryn; Watkins, Canaan; & Jones, Bethesda, Merthyr, preached. At 6,  Mr. W. Humphreys, Landore, prayed & Messrs. Davies, Siloa, Llanelli, & Griffiths, Alltwen, preached & it concluded through prayer by Mr. E. Jacob, Ebenezer. The size of the chapel was 40 feet by 41, holding 48 seats downstairs, & 36 on the gallery. The cost of  building was £700.2s.5d. As the cause was started irregularly, without consulting with the local ministers & churches, that the few brothers who started it, although small in number, received everyone who came to them from other churches without caring if they became regular through letters, & the debt was large, for a season they were refused acceptance to the union of the churches of the county. That caused not small distress, because it was a hindrance to the effort to pay the debt. But after going through much anxiety & ominous circumstances, God & men smiled on them, & the cause raised it's head victorious. Mr. Rees gave up his ministry on August 12th, 1855, & he moved to Capel Isaac. Things were slightly disheartened here after his departure. They lost many listeners & members & they thought once they might have to sell the chapel to the Papists in order to pay it's debt. On March 3rd, 1859, Mr. Davies, Sketty, took care of the place in conjunction with Sketty. Things soon revived here under his patronage. During the three years the place was under Mr. Davies' care, they paid £150 of the debt, besides paying the interest, & things came to wear a hopeful attitude. When he saw that the cause had come to a self-supportive stage, he gave up it's care & he urged the people to give a call to Mr. Frederick Samuel, who, at that time, was a student in the Normal college in this town. Mr. Samuel was ordained, October 3rd & 4th, 1862. The account of the induction meetings were given in The Revivalist, July1862, as follows:- "Zoar, Swansea. About three years ago Mr. Davies, Sketty, took care of the above church, when it was near death, & dead in some eyes, he did his best in an inopportune time, & his work had great success. May many blessings fall on Mr. Davies, & Sketty church, for their goodness towards us in our distress. But because Mr. Davies did not judge he was doing justice to the two churches, he gave up Zoar. There were sad & sorrowful feelings in the church on his departure. After that they gave an unanimous call to Mr. F. Samuel, a student from Normal college, Swansea. The ordination went ahead on Tuesday night, & Wednesday, the 3rd & 4th of June. The first night, Mr. Davies, Capel Sion, prayed, & the Revs. W. Morgan, Carmarthen, & J. Mathew, Neath, preached. At 10 on Wednesday, Mr. Thomas, Landore, prayed & Rev. D. Rees, Llanelli, preached on the nature of the church, the ordination prayer was exalted by Rev. W. Jones, Castle Street, then the Rev. R.G. Jones, Merthyr, preached on the duty of the minister. At 2, Mr. Owens, Clydach, started , & the Rev. Edwards, Aberdare, preached on the duty of the church, & it concluded through prayer by Mr. Thomas, Aberdare. In the evening the meeting was held in Ebenezer, as the place was too small to hold half the crowd. It started with prayer by Mr. D. Davies, from the Normal college, & the Revs. J. Rees, Canaan, & T. Rees, Ebenezer,  preached. They had a fine meeting." Mr Samuel has given all his energy to perform his ministry faithfully, & has been exceptionally successful in paying the debt & multiplying the congregation. About three years ago he & the church made up their minds to build a new chapel & more worthy of the town & time than was the one built in 1849. They decided to build the other side of the road, & leave the old chapel to start an English cause in it, but because of the refusal of the Duke of Beaufort to give the land, they had to pull down the old chapel & build the new one in its place. This is one of the most beautiful & convenient chapels in the whole country, with an extensive schoolhouse below it holding 400 people. The foundation stone was laid by S. Morley, Esq., A.S., September 14th, 1869, & he gave one hundred pounds towards the building; speeches on the occasion were delivered by H. Richard, Esq., A.S., E. M. Richards, Esq., A.S., Mr. Jones, Castle Street, & Dr. Rees, Ebenezer. The opening meetings were held in July, 1870. The cost of building was £2750. £750 of this sum has been collected in the last two years, & although there is still a large sum outstanding, not for long before a man as industrious as Mr. Samuel, & the faithful people in the congregation. When Mr. Samuel started his ministry here, the congregation numbered from 70 to 80, & there was a debt of £550 waiting on the place. Now the members number 250, & the majority of them are people with hearts to work.

The attitude of things here now is  enough payment for the old faithful brother, David Richards, for all the concerns & troubles that he went through  by starting & carrying on the cause in his weakness. Perhaps he will still, in spite of his infirmity & feebleness, live to see the beautiful temple debt free.

WERN, ABERAFAN   (Aberavon parish)

(Vol 2, p 130)

Yr ydym wedi dilyn hanes dechreuad yr eglwys hon yn nglyn a'r achos yn y Tabernacl hyd Sabboth, Mehefin 18fed, 1843, pan y clowyd y capel yn erbyn Mr. Daniel Evans, y gweinidog, a'r gynnulleidfa. Yn briodol, yr eglwys hon ydyw yr olyniad rheolaidd o'r eglwys hono, oblegid mai yma yr oedd mwyafrif yr aelodau. Nid arosodd ond 30 ar ol yn yr hen gapel, pryd y daeth 67 allan gyda Mr. Evans. Sabboth a hir gofir oedd y Sabboth hwnw; ac nis gellir edrych ond gyda dirmyg ac anghymeradwyaeth hollol ar y rhai oedd a fynent yn uniongyrchol a'r weithred. Pan aeth Mr. Evans a'r gynnulleidfa fel arfer at y capel y prydnawn Sabboth hwnw, cawsant y drws wedi ei gloi; ond er ei bod yn ddiwrnod gwlawog, safodd Mr. Evans mewn certwyn yn ymyl hen goeden - boncyff yr hon sydd i'w weled etto - a phregethodd i'r bobl gyda hwyl nodedig. Erys adgofion yr oedfa ar feddyliau llawer oeddynt yn bresenol hyd y dydd heddyw. Cadwyd cyfarfod gweddi y noson hono mewn tý anedd a elwid y Felindre, ac yno y cynhelid y cyfeillachau wythnosol am fwy na phedwar mis. Cymerwyd Neuadd y dref (Town Hall,) i gynal y moddion cyhoeddus, ac ymgynnullai lluaws mawr i wrando, ac ychwanegwyd llawer at yr eglwys. Ar ol bod yn Neuadd y dref yn addoli am bedwar mis, cymerwyd Moriah, hen gapel i'r Bedyddwyr, dan ardreth flynyddol. Aeth yr achos rhagddo yn llwyddianus, a gweinidogaeth Mr. Evans yn dra chymeradwy, ac undeb brawdol yn yr eglwys, ac ar ol y diwygiad grymus a gafwyd yn 1849, yr oedd capel Moriah yn llawer rhy fychan, fel y penderfynodd yr eglwys gael capel newydd. Cafwyd darn o dir ar brydles, am chwe' phunt y flwyddyn o ardreth, gan Mr. Samuel Bamford, yn y pen gorllewinol i'r dref, a galwyd ef y Wern. Dyddiad y weithred yw Ionawr 1 af, 1850. Ymgymerodd Mr. Bamford ag adeiladu y capel, ac agorwyd ef y Mercher a'r Iau olaf yn Medi, 1850. Gweinyddwyd ar yr achlysur gan Meistri J. Davies, Bryn; J. Hopkins, Drefnewydd; J. Steadman, Mumbles; H. Rees, Ystradgynlais; J. Thomas, Glynnedd; R. Pryse, Cwmllynfell; T. Davies, Treforis; O. Owens, Brynmenyn; D. Davies, Rhiadr; E. Evans, Hermon; P. Griffiths, Alltwen; J. Thomas, Graig; J. D. Williams, Penybont; E. Jacob, Abertawy; J. Bowen, Pendaran; J. Rees, Carmel; J. Thomas, New York, a T. Thomas, Clydach.* Yr oedd yn gapel helaeth a chyfleus, yn mesur 48 troedfedd wrth 40 troedfedd. Llafuriodd Mr. Evans yma gyda chymeradwyaeth a mesur o lwyddiant hyd derfyn ei oes; er iddo gael llawer o ofid oddiwrth rai personau. Fel y crybwyllasom yn ein cofnodiad bywgraphyddol o hono yn nglyn a Maesyrhaf, Castellnedd, medrai ddyweyd ymadroddion llymion, miniog, a chyrhaeddgar, y rhai a frathent hyd yr asgwrn; a thywalltai gawodydd o ymadroddion gwawdlym y fath ag a orfodai y rhai y disgynent arnynt i deimlo oddiwrthynt. Nid oedd yr ymadroddion hyny hwyrach yn gwneyd dim lles iddo; ond y fath oedd ei gasineb at dwyll, a rhagrith o bob math, yn enwedig at anhyweithdra mewn dynion ar enw crefydd, fel nas gallasai eu goddef. Digwyddodd iddo glywed am un o'r dynion hyn oedd ar un adeg yn yr eglwys dan ei ofal yn y Wern; a chlywsai ei fod yn cynllwyn yn ei erbyn, ac yn ceisio casglu plaid yn ddirgelaidd i'w godi ymaith; a phendorfynodd weinyddu cerydd arno mewn dull nas gallasai gamgymeryd ei ystyr. Wrth fyned o'r capel un noswaith, galwodd y dyn o'r neilldu, ac wedi ysgwyd Ilaw ag ef dywedai wrtho, yn ddystaw ac yn gyfeillgar, fel y gallesid tybied - "Hwn a hwn, os gwyddoch chwi am rhyw ddyn bach yn yr eglwys yma sydd wedi blino arna' i ac am fy nghael i oddiyma - mae dynion felly i'w cael chi wyddoch na bydd neb wrth eu bodd yn hir - dywedwch wrtho mai gwell iddo fyned i Benrhiw, ac aros yno dipyn; a phan y bydd e wedi blino yno - waeth mae e yn siwr o flino, fedr dynion anhywaeth ddim bod yn hir yn unman - gall fyn'd i fyny at Mr. Roberts i Gapel Sion i'w threio hi yno, ac wedi iddo flino yno, a methu llwyddo i'w gyru hi yn ddrwg rhwng Mr. Roberts a'r eglwys, fe all dd'od yn ol yma atom ninau am dipyn.  Mi fyddai i yma wedi hyny - waeth dwy i ddim yn meddwl myned oddiyma. Nos da i chwi;" ac ymaith ag ef. Yr oedd yn dywedyd y cwbl mor gyflym a chyffrous, fel na chai y dyn hamdden i wthio gair i mewn; ond teimlai rhyw lais oddifewn iddo yn dywedyd, "Tydi yw y gwr." Bu rhai o'r dynion hyn o gryn ofid iddo, er hwyrach y gallasai gydag ychydig o hunanlywodraethiad a hynawsedd ragflaenu llawer o hono.

Yn fuan ar ol marwolaeth Mr. Evans, rhoddodd yr eglwys alwad i Mr. Job Jones, myfyriwr o athrofa Caerfyrddin, yr hwn a urddwyd yma Rhagfyr 5ed a'r 6ed, 1860. Ar yr achlysur pregethwyd ar natur eglwys gan Mr. H. Jones, Caerfyrddin; holwyd y gweinidog gan Mr. E. Roberts, Cwmafan; dyrchafwyd yr urdd-weddi gan Mr. J. Thomas, Bryn, Llanelli; pregethwyd i'r gweinidog gan Mr. J. Lewis, Henllan, ac i'r eglwys gan Mr. P. Griffiths, Alltwen. Cymerodd amryw weinidogion eraill ran yn oedfaon y dydd. Ni bu tymor Mr. Jones and byr yma; ond yn yr ysbaid byr hwnw bu yn nodedig o dderbyniol a chymeradwy, ac yr oedd yr adeg hono yn wresog ar grefydd yn y wlad. Gorfodwyd of gan sefyllfa ei iechyd yn gynar yn yr haf dilynol i fyned adref i dý ei rieni, ac ni ddychwelodd yma mwy. Gwanychodd yn raddol, a bu farw Medi 29ain, 1861, yn 27 oed. Bu yr eglwys am fwy na dwy flynedd ar ol hyn yn amddifad o weinidog, ond er hyny ni bu na segur na diffrwyth. Yn nghyfarfod Jubili taliad dyled y capel a gynaliwyd yma Rhagfyr 16eg, 1862, dangosodd yr ysgrifenydd fod yr eglwys wedi casglu at ddyled y capel o'r flwyddyn 1849 hyd y cyfarfod hwnw 993p. 7s. 5½c., heb gyfrif yr hyn a wnaed at gynhaliaeth yr achos yn y lle, ac at achosion cyhoeddus y tu allan. Yn Gorphenaf, 1863, derbyniodd Mr. John Garibaldi Thomas, myfyriwr o athrofa Caerfyrddin, aiwad gan yr eglwys; a chynaliwyd cyfarfodydd ei urddiad y dyddiau olaf o fis Rhagfyr y flwyddyn hono. Ar yr achlysur pregethwyd ar natur eglwys gan Mr. W. Morgan, Caerfyrddin; holwyd y gofyniadau gan Mr. E. Evans, Sciwen; dyrchafwyd yr urdd-weddi gan ei frawd Mr. W. Thomas, Gwynfe; pregethwyd i'r gweinidog gan Mr. J. Davies, Aberaman, (dan weinidogaeth yr hwn y dechreuodd Mr. Thomas bregethu); ac i'r eglwys gan Mr. P. Griffiths, Alltwen. Yr oedd amryw weinidogion eraill yn bresenol yn cymeryd rhan yn y gwahanol gyfarfodydd, heblaw nifer fawr o fyfyrwyr Caerfyrddin ac Aberhonddu. Dechreuodd Mr. Thomas ei weinidogaeth yma dan amgylchiadau tra ffafriol. Yr oedd masnach yr ardal yn fywiog, a'r eglwys yn llawn o ysbryd gweithio; ac yn haf 1864, penderfynwyd adgyweirio y capel, ac adeiladu ysgoldy helaeth gerllaw iddo, lle yr addysgir y plant ar y Sabboth, ac y cynhelir y moddion wythnosol, a chostiodd y cyfnewidiadau a'r ad-drefniadau agos yr un faint ag a gostiodd adeiladu y capel ar y dechreu. Ail agorwyd ef Awst 6ed a'r 7fed, 1865, a phregethwyd ar yr achlysur gan Meistri E. G. Jones, o athrofa Caerfyrddin; J. M. Thomas, Wyddgrug; E. Evans, Treforis; S. Davies, Aberdar, a T. Rees, D.D., Abertawy. Parhaodd yr eglwys i fyned rhagddi yn llwyddianus, fel cyn diwedd y flwyddyn 1866, yr oedd rhif yr aelodau yn 300. Yn Mai, 1867, dechreuwyd cynal Ysgol Sabbothol ar gyfer y Saeson yn Neuadd y dref, gan feddwl y pryd hwnw am sefydlu achos Seisnig yn y lle, and dyryswyd yr amcan hwnw a hyny pan oedd y rhagolygon yn addawol iawn.*  Yn haf 1868, cyflwynwyd Tysteb i Mr. Thomas gan yr eglwys am ei ffyddlondeb gyda'r achos yn y lle; ac yn enwedig fel cydnabyddiaeth o'u parch iddo am ei waith yn sefyll mor wrol o blaid iawnderau yr Ymneillduwyr pan y ceisid gosod iau drom ar eu gwarau yn mrwydr hir gofiadwy y "lle claddu newydd." Cyflwynwyd yr anrheg i Mr. Thomas, dros yr eglwys a chyfeillion y tu allan, gan yr hen

* Diwygiwr, 1850. Tu dal. 376.

* Ysgrif Mr. J. G. Thomas, Aberafan.

ddiacon ffyddlawn Evan Enoch, yr hwn sydd ar fin 80 oed. Mae yr eglwys yma wedi dyoddef oddiwrth fethiant rhai o weithfeydd yr ardal, ac ymadawiad llawer o aelodau i eglwysi eraill; ac nid yw yr ymadawiadau bob amser wedi bod yn y dull mwyaf rheolaidd; ond y mae yr achos er hyny mewn gwedd lewyrchus, ac ni bu ei heddwch mewnol yn helaethach mewn unrhyw gyfnod yn ei hanes, ac nid heddwch diffrwyth ydyw ychwaith canys yr oedd cyfanswm derbyniadau yr eglwys at bob achos am 1870 yn ymyl dau cant o bunau, ac y mae dyled y capel wedi ei dynu i lawr o dan ddau cant.

Bu yma lawer o bersonau ffyddlon o bryd i bryd y rhai y mae ei henwau yn teilyngu eu cofnodi yn barchus. Benjamin James oedd frawd ffyddlon a llafurus. David Griffiths a David Bowen oeddynt ystwyth ac iraidd eu profiad. Morgan Hussey oedd un a wir ofalai am yr achos yn y lle er pan y daeth yma o'r Mynyddbach, a pharhaodd felly hyd y diwedd. Bu farw yn hen ac yn gytlawn o ddyddiau, (93 oed,) ac er ei fod er's blynyddau wedi colli ei olygon, yr oedd ei weled yn gwrando a'i ddagrau mawrion yn treiglo dros ei ruddiau yn dangos fel yr oedd ei enaid yn mwynhau diddanwch yr efengyl. Evan Jones oedd ddyn tawel a heddychol, a dangosodd y dorf fawr a ddaeth i'w gladdedigaeth y parch oedd i'w gymeriad; ac y mae yn ddyled cofnodi, yn mysg llawer o wragedd rhinweddol a fu yma, enw Catherine Howell, yr hon a fu farw y flwyddyn hon (1871). Yr oedd yn berthynas i'r hen bregethwr hynod Siencyn Thomas, Penhydd, ac mewn pethau yn dwyn tebygolrwydd iddo. Yr oedd yn un o'r rhai olaf o'r hen dô a welwyd lawer gwaith yn neidio ac yn llamu o flaen Arch Duw.

Codwyd y personau canlynol i bregethu yn yr eglwys hon :  -

• John Phillips. Ganwyd ef yn y flwyddyn 1807, mewn lle a elwir Nantysaeson, yn mhlwyf L1anfyrnach. Bedyddiwyd ef gan Mr. William Evans, Hebron, gyda'r hwn yr oedd ei rieni yn aelodau. Derbyniwyd John Phillips yn aelod yn Hebron gan Mr. John Evans, pan nad oedd ond 12 oed, Wedi iddo briodi bu yn trigianu am flynyddau yn ymyl Mr. Evans, Hebron, ac yn gweithio iddo, a theimlai John Phillips trwy ei oes yn fraint iddo gael ei ddwyn i gysylltiad mor agos a'r gwr nodedig hwnw. Cafodd ei wraig ei chystuddio yn drwm am flynyddau, a thrwy fod ei deulu yn lluosog, bu raid iddo adael cymydogaeth dawel Hebron, a throi ei wyneb tua, Morganwg i ymofyn cynhaliaeth iddynt. Sefydlodd yn Aberafan, lle y bu yn ddefnyddiol iawn gyda chrefydd. Tua diwedd y flwyddyn 1845, anogwyd ef i ddechreu pregethu, ac o hyny hyd ddiwedd ei oes bu yn bregethwr cynorthwyol derbyniol a chymeradwy. Heblaw yn Aberafan, pregethodd lawer yn Melinycwrt, Glynnedd, Ystradfellte, Llwyni, Cefncribwr, Drefnewydd a manau eraill, a bu yn myned yn fisol am flynyddau i rai o'r lleoedd a enwyd. Cymerai deithiau byrion yn achlysurol i sir Gaerfyrddin neu sir Benfro, ac yr oedd yn hynod o gymeradwy pa le bynag yr elai. Yr oedd yn ddyn o ddeall da, o barabl clir, a'i lais yn hyglyw. Edrychid arno fel dyn tyner a charedig, ac yr oedd yn ffyddlon gyda holl ddyledswyddau crefydd, yn enwedig yn ei ofal am y llesg, y trallodedig, a'r cystuddiol. Pregethai yn bur a sylweddol, ac yr oedd ei draddodiad yn wastad yn gynes a  bywiog. Gallesid yn yr olwg arno ddisgwyl iddo fyw i oedran teg; ond gwelwyd arwyddion fod y dyfrglwyf arno, yr hwn a gynyddodd yn gyflym, a bu farw Mai 25ain, 1866, yn 59 oed, a chladdwyd ef yn barchus un o'r dyddiau canlynol yn mynwent eglwys blwyfol Aberafan.
• Robert B. Williams. Dechreuodd bregethu yr un pryd a John Phillips ac y mae yn awr yn weinidog yn y Morfa, sir Fynwy.
• Richard Morgan. Urddwyd ef, fel y gwelsom, yn weinidog yn y Tabernacl, Aberafan.

COFNODIAD BYWGRAPHYDDOL

JOB JONES. Mab ydoedd i David a Mary Jones, o'r Crinoedd, yn agos i Narberth. Ganwyd ef yn y flwyddyn 1834. Derbyniwyd ef yn aelod pan yn ieuangc, ac yn fuan wedi dechreu pregethu aeth i'r athrofa i Gaerfyrddin. Wedi treulio ei amser yno, derbyniodd alwad o'r Wern, Aberafan. Cychwynodd ei weinidogaeth ar adeg fywiog - ar haf o ddiwygiad, ac yr oedd wedi cyfranogi yn helaeth o'r un ysbryd. Cynhelid cyfarfodydd gweddio undebol ar y pryd, ac yr oedd ei dymer serchog a'i ddawn melus yn ei wneyd yn dderbyniol nid yn unig gan ei bobl ei hun, ond gan bob enwad yn y dref; ond yr oedd yr eglwys a'r gynnulleidfa dan ei ofal wedi ymserchu yn arbenig ynddo. Pregethai yn danllyd iawn, yn rhy danllyd o lawer i ateb i'w nerth, a llosgodd allan yn fuan. Yn mhen tua chwe' mis wedi ei urddiad gwelwyd arwyddion eglur fod y darfodedigaeth wedi ymafael ynddo. Aeth adref i dý ei rieni gan ddisgwyl gwellhad, ond nychodd yn raddol, a bu farw brydnhawn Sabboth Medi 29ain, 1861, a chladdwvd ef y dydd Iau canlynol yn mynwent Brynsion, ac ar yr achlysur gweinyddwyd gan Meistri L. James, Carfan; J. Lewis, HenHan; J. Davies, Gapel Sion, Abertawy; W. Thomas, Whitland, a J. Morris, Narberth. Bu eglwys y Wern yn hynod o garedig iddo yn ystod ei gystudd, ac elai rhai o honynt yn aml yr holl ffordd o Aberafan i ymyl Narberth i ymweled ag ef, ac aeth tua haner cant o honynt i'w angladd. Cymerasant holl draul ei gladdedigaeth, a chodasant gofadail ar ei fedd; ac y mae maen coffadwriaethol am dano ef a'i ragflaenor, Mr. Evans, i'w weled mewn man amlwg yn nghapel y Wern. " Efe oedd ganwyll yn llosgi ac yn goleuo," a thros amser byr yr oedd yr eglwys yn " ewyllysgar yn gorfoleddu yn ei oleuni ef."

Translation by Maureen Saycell (April 2009)

We have continued this history from the cause at Tabernacl until Sunday, June 18th, 1843, when the chapel was locked against Mr Daniel Evans, the minister, and the congregation. This is the official successor to that church as most of the members were here. Only 30 remained in the old chapel with 67 following Mr Evans.That Sabbath will long be remembered and those who took part in the action should be shunned and ashamed.

When Mr Evans and the congregation approached the chapel that afternoon, the door was locked, but despite the fact the fact that it was raining Mr Evans stood on a cart near an old tree, the remains of which can still be seen, and preached with great fervour. Many remember the service to this day. Service that night was held at a house named Felindre, as were the  weekly socials, for about 4 months. Then the town Hall was taken to hold services and very large crowds congregated to listen, many were added to the church. Following 4 months  there Moriah chapel, an old Baptist chapel, was taken on an annual rent. All went well with the cause and after the revival of 1849 Moriah became too small and the church decided on a new chapel. Land was aquired on a lease of £6 a year, from Mr Samuel Bamford, at the western end of town. It was named Wern. The date on the lease is January 1st, 1850. The chapel was built and opened on the last Wednesday and Thursday of September, 1850. The following officiated Messrs  J. Davies, Bryn; J. Hopkins, Newtown; J. Steadman, Mumbles; H. Rees, Ystradgynlais; J. Thomas, Glynnedd; R. Pryse, Cwmllynfell; T. Davies, Morriston; O. Owens, Brynmenyn; D. Davies, Rhayader; E. Evans, Hermon; P. Griffiths, Alltwen; J. Thomas, Graig; J. D. Williams, Penybont; E. Jacob, Swansea; J. Bowen, Pendaran; J. Rees, Carmel; J. Thomas, New York, and T. Thomas, Clydach.* It was a large and convenient chapel, measuring 48 x 40 feet. Mr Evans was here to the end of his life, despite some problems. He had a sharp and irrepressible tongue, which caused some problems as he was against any kind of deception, particularly with regard to religion.  He heard of  a man once under his care at Wern who was plotting to remove him and decided to respond personally. On the way out of chapel he shook his hand and said that if he knew of a man in the church who has had enough of me and wants to remove me - tell him to go to Penrhiw and remain there for a while, he will soon tire, then he can go to Mr Roberts at Capel Sion and then when he fails there he can return here to us. I shall still be here - I have no intention of leaving. Good Night. The man had no chance to respond but felt guilty. Later in life he did learn some self-control.

Soon after the death of Mr Evans the church called Mr Job Jones, student at Carmarthen College, who was ordained here on December 5th and 6th, 1860. On the occasion  a sermon was given on the nature of a church by Mr. H. Jones,Carmarthen; the minister questioned by Mr. E. Roberts, Cwmafan; the ordination prayer offered by Mr. J. Thomas, Bryn, Llanelli; a sermon to the minister from Mr. J. Lewis, Henllan, and to the church by Mr. P. Griffiths, Alltwen. Many other ministers also took part on the day. He was here happily for a short time and during a strong period for religion. His health became a problem and he went to his parents home the following summer and died September 29th, 1861, age 27. The church was without  a minister for 2 years. In the Jubilee meeting of December 16th, 1862 the secretary demonstrated that the chapel had collected from 1849  £993/ 7/ 5 halfpenny towards the debt of this chapel besides monies collected for the cause and for outside causes. In July, 1863, Mr John Garibaldi Thomas, student at Carmarthen College, accepted a call and was ordained at the end of December that year. On the occasion Mr. W. Morgan, Carmarthen, preached on the nature of a church; questions were asked by Mr. E. Evans, Skewen; the ordination prayer was offered by his brother Mr. W. Thomas, Gwynfe; Mr. J. Davies, Aberaman, preached to the minister (Mr. Thomas began to preach under his ministry);and to the church from Mr. P. Griffiths, Alltwen. Many other ministers were present and contributed as well as a number of students from Carmarthen and Brecon. His ministry began favourably and it was decided to repair the chapel and add a new schoolroom nearby, to teach the children on Sundays as well as hold meetings during the week. The price of restoring the chapel was almost as much as its original costs. It was reopened August 6th and 7th when the following took part Messrs E. G. Jones, Carmarthen College; J. M. Thomas, Mold; E. Evans, Morriston; S. Davies, Aberdare, and T. Rees, D.D., Swansea. The church had 300 members in 1866, and in May 1867 an English Sunday School was opened in the Town hall with a view to starting an English cause, difficult even in this promising time.** In the summer of 1868 a Testimonial was presented to Mr Thomas by the church to mark his faith to the cause and his brave stance on the rights of Independents in the long battle of  "the new burial place". The presentation was made to Mr Thomas by the faithful old Deacon Evan Enoch, who is nearing 80. The church has, like many others, suffered from the failure of many mines in the area and the loss of members to other churches, but the cause has remained strong and the monies received in 1870 was near £200, and the debt on the chapel was reduced to below £200.

The following are some of the strong members that have been here over the time : BENJAMIN JAMES, DAVID GRIFFITHS, DAVID BOWEN, MORGAN HUSSEY, EVAN JONES, CATHERINE HOWELL, died 1871, SIENCYN THOMAS.

The following were raised to preach here :-

• JOHN PHILLIPS -born 1807, Nantysaeson, Llanfyrnach - Baptised by Mr. William Evans, Hebron - confirmed at Hebron by Mr. John Evans, age 12 - Sickly wife and large family forced him to move to Aberafan,Glamorgan - began to preach 1845, was a supporting preacher for the rest of his life -died May 25th, 1866, age 59 - buried at Aberafan
• ROBERT E WILLIAMS -  minister of Morfa, Monmouthshire
• RICHARD MORGAN -  ordained minister of Tabernacl, Aberafan.

BIOGRAPHICAL NOTES ***

JOB JONES - born 1834 to David and Mary Jones, Crinoedd, Narberth - Carmarthen College - called to Wern, Aberafan -  ministry began in the summer of the revival - United prayer meetings were held where he was popular with all denominations - his preaching was fiery, too fiery and he burned out quickly - had tuberculosis, went to his parents and died Sunday September 29th, 1861 - buried at Brynsion.

* Diwygiwr, 1850. page 376.

** Article Mr. J. G. Thomas, Aberafan.

***Only a shortened version of these biographical and professional notes have been translated.

ROCK    (Michaelston-super-Avon parish)

(Vol 2, p 134)

Dechreuwyd yr achos yma yn 1838, trwy gadw cyfarfod gweddi yn nhý John Griffiths, cefnder Mr. Daniel Griffiths, Castellnedd. Yr oedd y tý yr oedd John Griffiths yn byw ynddo wedi bod yn dafarndy, o dan yr enw Rock & Fountain, ac oddiwrth hyny y gelwir y capel hyd heddyw Capel y Rock. Aelodau yn Zoar, Castellnedd, oedd John Griffiths, Rock; Edward Jenkins, Penstar, a Thomas Hughes, Cwmclais, y tri a gychwynasant yr achos, ac unodd Morgan Rees, dilledydd, ac eraill o gapel Seion a rhai o aelodau y Cymer gyda hwy. Yr oedd Morgan Rees yn ganwr rhagorol, yr hyn oedd yn help mawr i'r achos ar ei gychwyniad. Cadwyd y gyfeillach gyntaf yma ar foreu Nadolig 1838, ar ol oedfa-weddi blygeiniol a gynhelid, ac arosodd Rees Griffiths, mab John Griffiths, a Jennet Rees a William Rees, Pontrhydyfen, ynddi. Cedwid cyfeillach yn rheolaidd bob wythnos ar ol hyn, a daeth Thomas Lewis a'i frawd William Lewis yn fuan attynt, a derbyniwyd y pump yn gyflawn aelodau yr un Sabboth yn Zoar, Castellnedd. Yn mhen oddeutu tri mis cafwyd dwy bregeth yn y lle ar brydnhawn Sabboth gan John Davies a David Griffiths, dan bregethwr cynorthwyol perthynol i Zoar; ac o hyny allan cafwyd Ysgol Sabbothol bob boreu Sabboth, pregethu am ddau, a chyfarfod gweddi yn yr hwyr. Deuai y ddau bregethwr a enwyd o Zoar, Castellnedd yma, a Zechariah Davies, aelod o Gapel Seion, a David Griffiths, pregethwr perthynol i'r Bedyddwyr, yr hwn sydd yn aros etto yn Nghwmafan. Cafwyd cyfarfod pregethu yma yn 1838, pryd y pregethodd Meistri W. Thomas, Cymer-glyn-corwg; D. Griffiths, Castellnedd; W. Morgan, Llwyni, a P. Griffiths, Alltwen. Yn niwedd Mehefin, 1839, daeth Mr. Daniel Griffiths, Castellnedd yma i bregethu, ac i gorpholi yr aelodau yn y lle yn eglwys, ac i weinyddu yr ordinhadau. Bu y lle am ychydig dan ofal Mr. Griffiths, ac wrth weled pethau yn myned yn mlaen mor obeithiol, edrychwyd am le i adeiladu capel; yr hyn a gafwyd yn ymyl y lle y saif y capel presenol. Codwyd capel bychan, diaddurn, ac agorwyd ef Awst 20fed a'r 21ain, 1840. Ar ol cael capel newydd, anogodd Mr. Griffiths yr eglwys yn y lle i edrych am ryw un i'w bugeilio, gan fod ei lafur ef eisioes yn ormod i allu gwneyd hyny. Cyn diwedd y flwyddyn 1841, cymerodd Mr. William Thomas, Cymer-glyn-corwg, ofal y lle mewn rhan, yr hwn oedd wedi bod yn un o brif gefnogwyr y lle o'r dechreuad. Bu yn gofalu am y lle felly yn rhanol mewn cysylltiad a Cefncribwr hyd Ebrill 1845, pryd y rhoddodd yr eglwys yno i fyny, ac y cymerodd yn gyflawn at yr achos yma; ac y mae yn parhau i lafurio yn y lle hyd yr awr hon.* Yn fuan wedi sefydliad Mr. Thomas, lluosogodd yr eglwys a'r gynnulleidfa. Rhoddwyd oriel ar y capel, ac wedi y llwyddiant mawr a gafwyd yn 1849, aeth yn llawer rhy fychan i gynwys y gynnulleidfa. Yn hytrach na helaethu y Rock, penderfynwyd codi capel newydd eang ar y Wauntymaen, mewn man lle yr oedd y boblogaeth yn cynyddu yn gyflym; ac wedi ei gael yn barod aeth rhan o'r eglwys yno. Effeithiodd ymadawiad cynifer o'r aelodau ar yr un pryd ar y lle dros ychydig; ond cryfhaodd yn raddol, fel y daeth y capel yn llawn drachefn, ac erbyn y flwyddyn 1869, penderfynwyd cael capel newydd eangach, ac adeiladwyd un gwerth wyth gant o bunau, yr hwn a agorwyd Tachwedd 20fed a'r 21ain, 1870; ac erbyn hyn nid oes and cant-a-thri-ugain punt o ddyled yn aros, yr hyn a ddengys fod gan y bobl galon i weithio.+

Mae yr eglwys hon wedi bod bob amser yn heddychol a thangnefeddus, ac wedi gwasgar ei dylanwad er daioni mawr yn y cylch pwysig y mae ynddo.

Codwyd y personau canlynol i bregethu yn yr eglwys hon: -

• William Rees. Urddwyd ef yn Siloh, Maesteg, lle y mae yn aros etto.
• Jenkin Davies, Mynyddbychan. Dechreuodd bregethu yn 1856. Yr oedd yn bregethwr ieuangc gobeithiol, a disgwyliadau mawrion wrtho, ond gwaelodd ei iechyd, a bu farw yn mlodeu ei ddyddiau, Tachwedd 27ain, 1861.
• Richard Williams. Urddwyd ef yn y Bryn, lle y mae yn parhau i lafurio.
• George Williams. Bu yn yr ysgol Normalaidd yn Abertawy. Urddwyd ef yn Nhrewyddel, ac y mae yn awr yn Amlwch.
• John Evans (Ieuan Afan). Mae ef yn parhau yn bregethwr cynorthwyol yn yr eglwys, ac yn gwasanaethu gyda Mr. Thomas, y gweinidog, fel ei fab anwyl yn y ffydd."

* Llythyr Mr. Thomas, Rock. + Llythyr Mr. J. Evans (Ieuan Afan),

Translation by Heulwen Jenkins (April 2009)

The cause started here in 1838, through holding  prayer meetings in John Griffiths' house, the cousin of Mr. Daniel Griffiths, Neath. The house in which John Griffiths lived had been a public-house, named Rock & Fountain, & from that the chapel is called until today, Rock Chapel. John Griffiths, Rock; Edward Jenkins, Penstar & Thomas Hughes, Cwmclais, the three who started the cause, were members in Zoar, Neath, & Morgan Rees, draper, joined them with others from Seion chapel & & some members from Cymer.

Morgan Rees was an excellent singer, which was a big help to the cause at it's start. The first fellowship meeting was held here on Christmas morning, 1838, after a very early prayer service had been held, & Rees Griffiths, John Griffiths' son, & Jennet Rees & William Rees, Pontrhydyfen waited in it. Regular weekly fellowship-meetings were held afterwards, & Thomas Lewis & his brother William Lewis soon came to them, & the five were received as full members on the same Sabbath in Zoar, Neath. At the end of about three months two sermons were held there by John Davies & David Griffiths, under an assistant preacher belonging to Zoar; & from then on a Sunday School was held every Sabbath morning,  preaching at two, & a prayer meeting in the evening.  The two named preachers from Zoar, Neath came here, & Zechariah Davies, a member of Seoin Chapel, & David Griffiths, a preacher belonging to the Baptists, who still stays in Cwmafan. A prayer meeting was held here in 1838, when Messrs. W. Thomas, Cymer-glyn-corwg,; D. Griffiths, Neath; W. Morgan, Llwyni & P. Griffiths, Alltwen, preached. At the end of June, 1839, Mr. Daniel Griffiths, Neath, came here to preach & to establish the members there into a church & to administer the sacraments. The place was for a little under the care of Mr. Griffiths, & through seeing things going ahead so hopefully, they looked for a place to build a chapel; which they had beside the place where the present chapel stood. They raised a small, plain chapel, which opened August 20th & 21st, 1840. After having a new chapel, Mr. Griffiths urged the church there to look for someone to watch over it, as his work was already too much for him to do it. Before the end of 1841, Mr. William Thomas. Cymer-glyn-corwg, took over the place in part, the one who had been one of the main supporters of the place from the start. He looked after the place part time, in conjunction with Cefncribwr, until April 1845, when he gave up that church, & kept wholly to the cause here; & he continues to labour in the place until now. * A short while after Mr. Thomas' establishment, the church & congregation multiplied. A gallery was put on the chapel, & after the great success it had in 1849, it went much too small to hold the congregation. Rather than extend the Rock, they decided to raise a large new chapel on Gwauntymaen, in a place where the population was increasing quickly; & when it was ready, a part of the church went there. The departure of so many members at one time  effected the place slightly; but strengthened gradually, as the chapel became full again, & by the year 1869, they determined to have a new, more extensive chapel, & one costing eight hundred pounds was built, which opened November 20th & 21st, 1870; & by now there is not one hundred & sixty pounds of debt remaining, which shows that the people had a heart for work. +

This church has always been peaceful & serene, & after  dispersing their influence for the good of the area, it is important in it.

The following were raised to preach in this church:-

• William Rees. He was ordained in Siloh, Maesteg, where he still remains.
• Jenkins Davies, Mynyddbychan. He started preaching in 1856. He was a young, hopeful preacher, with great expectations from him, but his health failed, & he died in the flower of his days, November 27th, 1861
• Richard Williams. He was ordained in Bryn, where he continues to labour.
• George Williams. He was in the Normal school in Swansea. He was ordained in Moylegrove, & he is now in Amlwch.
• John Evans ( Ieuan Afan). He continues as an assistant preacher in the church, & working with Mr. Thomas, the minister, as his beloved son in the faith.

* Letter of Mr. Thomas, Rock.    + Letter of Mr. J. Evans (Ieuan Afan)

CANAAN  (Llansamlet parish)

(Vol 2, p 73)

Dechreuwyd yr achos hwn er's yn agos i gan' mlynedd yn ol yn y Pentref-chwith, gan Mr. Lewis Rees, yn nhý Thomas William. Yr oedd niferi o aelodau y Mynyddbach yn cyfaneddu yn yr ardal y pryd hwnw, a Thomas William, a Thomas Howell, fel diaconiaid o'r fam eglwys yn gofalu am y gangen yn yr ardal hon. Dywedir fod y ddau yn ddynion rhagorol iawn, a medrus nodedig i drin achosion eglwysig. Pan aeth tý Thomas William yn rhy fychan i gynwys y gynnulleidfa, cafwyd caniatad i gynal y gwasanaeth mewn ysgoldy perthynol i berchenogion y gwaith copr. Buwyd yn addoli yn yr ysgoldy hwn am tua deugain mlynedd. Pan ymadawodd Mr. David Davies a'r Mynyddbach, darfu i'r gangen yn y Pentrefchwith uno ag eglwys Ebenezer, yn y dref; yno y byddent yn addoli bob boreu Sabboth, hyd nes iddynt gael eu corpholi yn eglwys yn y flwyddyn 1836. Yn y flwyddyn 1839, dechreuwyd adeiladu y capel ar odre craig Kilvey, yr hwn a orphenwyd yn gynar yn 1840, ac agorwyd ef yn y flwyddyn hono, ond nid ydym yn deall i hanes yr agoriad gael ei anfon i'r Diwygiwr, nac un cyhoeddiad arall. Yn y flwyddyn 1842, rhoddwyd galwad i Mr. Evan Watkins, Llanelli, Brycheiniog, a chynaliwyd cyfarfod ei sefydliad yma Medi 28ain a'r 29ain y flwyddyn hono. Bu Mr. Watkins yn llafurio yma, ac yn Bethel, Llansamlet hyd haf y flwyddyn 1850, pryd y symudodd i Langattwg, Crughowell, lle y mae hyd yn bresenol. Ni fu gweinidog erioed anwylach gan ei bobl nag yr oedd ef gan bobl Canaan a Bethel, a gwnaeth yma waith mawr yn ystod yr wyth mlynedd y bu yn y lle. Yr oedd Capel Canaan wedi costio 702p. 6s., ac nid oedd nemawr o ddim wedi ei gasglu nes i Mr. Watkins ddyfod yma. Yn mhen saith mlynedd talodd yr holl ddyled a'r llogau, ac er mawr dristwch i'r bobl a'i carai mor anwyl ymadawodd yn fuan ar ol hyny. "Yr oedd y flwyddyn 1850, yn adeg anarferol o bwysig yn hanes eglwys Canaan. Yr oedd Elias Jenkins, Ysw., Kilvey House, a'i ddwy ferch, Miss Rebecca a Miss Sarah Jenkins, yn hynod o gynorthwyol i'r achos. Yr oedd y ddwy foneddiges yn aelodau yn Canaan, ac er mai yn Castle-street yr oedd Mr. Jenkins yn aelod, etto yr oedd yn addoli unwaith bob Sabboth yn Canaan, ac yn haelionus dros ben at yr achos. Hwy oedd cefn yr achos, ac annichonadwy dyweyd y da a wnaethant iddo yn yr ardal. Yr oeddynt yn gwneyd yr oll a wnaethant yn ddistaw, ac ni fynent glywed am eu gweithredoedd da; a'r dydd mawr yn unig a ddatguddia yr oll a wnaethant. Modd bynag, yn ngwanwyn 1850, bu farw Mr. Jenkins, ac yn haf yr un flwyddyn symudodd ei ferched o'r ardal i fyw, ac yn yr un adeg symudodd Mr. Watkins, y gweinidog, fel y nodir uchod, i Langattwg. Yr oedd y cyfnewidiadau hyn yn golledion mawrion anarferol i'r achos yn y lle, tra yn ennill i fanau eraill. Mewn gair, yn 1850, y cafodd eglwys Canaan ei thaflu i fyw arni ei hun. Hyd yn hyn yr oedd wedi bod dan nawdd teulu duwiol, cyfoethog, a haelionus Kilvey, a than weinidogaeth un o'r dynion caredicaf a fu erioed yn weinidog efengyl, ond collodd yr eglwys y cwbl megis yn yr un dydd."*

Hydref 8fed, 1850, rhoddwyd galwad unfrydol i Mr. John Rees, Carmel, Llangiwc, a'r hon y cydsyniodd, a dechreuodd ei weinidogaeth yma Rhagfyr, 1850. Cynaliwyd cyfarfodydd ei sefydliad Ebrill 22ain a'r 23am, 1851, pryd y pregethodd Meistri Morgan, Caerfyrddin; Rees, Ystrad; Rees, Cendl; Davies, Pantteg; Jones, Treforis; Griffiths, Alltwen, ac eraill. Bu Mr. Rees yn llafurus a llwyddianus iawn yma yn y cyflawniad o bob rhan o waith y weinidogaeth, ac yn enwedig gyda'r Ysgol Sabbothol. Pan ddechreuodd ef ei weinidogaeth yma, nid oedd rhif yr ysgol dros driugain-a-deg. Trwy sefydlu dosbarth Biblaidd, ac agor Ysgolion Sabbothol yn y Llysnewydd a Phort-tenant, llwyddwyd i gael rhifedi y rhai, oeddynt dan addysg yn yr Ysgolion Sabbothol yn nglyn a Chanaan i dri chant a haner, ar un tymor. Gwnaeth ef, a'r bobl a gydweithredent ag ef, ymdrech lwyddianus i ddymchwelyd yr arferiad lygredig o gadw Cwrw bach, yr hon oedd yn ffynadwy yn yr ardal, ac yn effeithio mor ddinystriol ar foesau y bobl. Dyoddefodd yr achos lawer o anfantais agos trwy holl dymor gweinidogaeth Mr. Rees oddiwrth sel ac ymdrechion pobl gyfoethog yn y gymydogaeth i ddenu y gweithwyr o'r capeli i'r Eglwys Wladol. Llwyddasant i gael llawer i fyned i'r eglwys, ac i anfon eu plant i ysgolion eglwysig, ond y mae y dylanwad hwnw yn gwanychu er's rhai blynyddau bellach. Yn 1860, adeiladwyd capel Tanygraig, ac aeth infer o aelodau Canaan yno i ddechreu yr achos. Yn 1864, ailadeiladwyd Canaan, ac agorwyd y capel newydd Gorphenaf 18fed a'r 19eg, yn yr un flwyddyn, pryd y pregethodd Meistri Davies, Llandilo; Lewis, Ty'nycoed; Watkins, Llangattwg; Rees, Llanelli; Griffiths, Alltwen, a Davies, Cwmaman. Mae y capel prydferth hwn yn 60 troedfedd wrth 40 dros y murian. Costiodd 1,100p. Casglwyd 221p. erbyn diwedd cyfarfodydd yr agoriad, ac erbyn hyn nid oes fawr o'r ddyled yn aros heb ei thalu. Teimlai Mr. Rees ar ol cael y capel newydd y dylasai roddi ei holl wasanaeth yma yn lle ei ranu rhwng Canaan a Bethel, ond gan yr ofnai y bobl nas gallasent gyfranu digon at ei gynal, gwnaeth ei feddwl i fyny i ymadael, gan na oddefai sefyllfa ei iechyd iddo ofalu am y ddau le fel yr arferai wneyd. Yn Gorphenaf, 1866, symudodd i Rodborough, lle y mae yn bresenol. Yn ngwanwyn y flwyddyn 1867, rhoddwyd galwad i Mr. B. Williams, Dinbych, a chynaliwyd cyfarfodydd ei sefydliad yma Mehefin 18fed a'r 19eg, pryd y cymerodd y gweinidogion canlynol ran yn y gwasanaeth, Meistri E. Griffiths, Abertawy; Stephens, Liverpool; Williams, Castellnewydd; Evans, Britonferry; Rees, Rodborough; Watkins, Llangattwg; Davies, Caerdydd, a Bevan, Waunarlwydd. Mae Mr. Williams a'r eglwys yn hoff iawn o'u gilydd  ac yn cydweithio yn llwyddianus. Mae dyled y  capel, fel y nodasom, agos a chael ei lwyr ddileu, nifer yr aelodau wedi ychwanegu yn fawr, fel y maent yn awr tua thri chant o rif, a chasgliadau yr eglwys a'r gynnulleidfa at bob achos cartrefol a chyhoeddus, yn y pedair blynedd diweddaf tua 300p. yn y flwyddyn. Cafodd yr achos hwn gam mawr o'i ddechreuad trwy fod mewn cysylltiad ag eglwysi eraill, am yr ofnai y bobl eu bod yn analluog i gynnal gweinidog eu hunain, ond wedi gwneyd y prawf, cawsant eu bod yn ddigon galluog i hyny, a'u bod wedi gwasanaethu yr achos trwy fyny gweinidogaeth gyflawn i ardal mor boblog a phwysig.

Nis gwyddom am neb a ddechreuodd bregethu yma and Mr. William Thomas, Port-tenant, a'r diweddar Mr. Benjamin Wilkes, Trecastell.

* Llyfr eglwys Canaan.

Translation by Heulwen Jenkins (April 2009)

This cause started towards one hundred years ago in Pentrechwyth, by Mr. Lewis Rees, in Thomas William's house. A number of  Mynyddbach members lived in the area at that time, & Thomas William & Thomas Howell, as deacons of the mother church, looked after the branch in this district. It is said the two were admirable men, & notably skilful in handling church matters. When Thomas William's house became too small to hold the congregation, they had permission to hold the service in a schoolhouse belonging to the owners of the copper works. They worshipped in this schoolhouse for about forty years. When Mr. David Davies left Mynyddbach, the branch in Pentrechwyth joined with Ebenezer church, in the town; there they worshipped every Sabbath morning, until they were established as a church in the year 1836. In 1839, they started to build a chapel at the bottom of Kilvey hill, which was finished early in 1840, & was opened in that year, but we  understand the story of the opening was not sent to the Revivalist, nor any other publication. In the year 1842, a call was made to Mr. Evan Watkins, Llanelli, Breconshire, & his induction meeting was held here September 28th & 29th in that year. Mr. Watkins laboured here & in Bethel, Llansamlet until the summer of 1850, when he moved to Llangattock, Crughowell, where he is until the present. No minister was ever loved more by his people than was he by the people of Canaan & Bethel, & he did a lot of  work here during the eight years he was there. Canaan chapel cost £702. 6s., & hardly any was collected until Mr. Watkins came here. Within seven years all the debt & interest was paid, & to the huge sorrow to the people who loved him so much he left shortly after that. "The year 1850,  was an extraordinarily important period in the history of Canaan church. Elias Jenkins, Esq. Kilvey  House, & his two daughters, Miss Rebecca & Miss Sarah Jenkins, were extremely helpful to the cause. The two ladies were members in Canaan, & although Mr. Jenkins was a member of Castle Street, nevertheless he worshiped once every Sabbath in Canaan, & was exceedingly generous to the cause. They were the support of the cause, & it is impossible to say the good they did in the area. They did everything quietly, & their good deeds were not heard of; & the big day alone revealed all they did. However, in spring 1850, Mr. Jenkins died, & in the summer of the same year his daughters moved from the area to live, & at the same time Mr Watkins, the minister, moved, as noted above, to Llangattwg. These changes were extraordinary large losses to the cause in the place, while profiting other places. In a word, in 1850, Canaan church was thrown to live on its own. Until now it had been under the protection of the devout, powerful & generous Kilvey family, & under the ministry of one of the most kindly men ever to be a minister of the gospel, but the church lost all almost on the same day".

October 8th, 1850, a unanimous call was given to Mr. John Rees, Carmel, Llangiwc, who agreed, & he started his ministry here December, 1850. His induction meetings were held April 22nd & 23rd, 1851, When Messrs Morgan, Carmarthen; Rees, Ystrad; Rees, Cendl; Davies, Pantteg; Jones, Morriston; Griffiths, Alltwen, & others preached. Mr. Rees was industrious & very successful here in the performance of every part of the ministerial work, & especially with the Sabbath School. When he started his ministry here, the school did not number over seventy. Through establishing a Bible class, & opening Sabbath Schools in Llysnewydd & Port Tennant, he succeeded in getting the number, who were under the teaching in the Sabbath Schools connected to Canaan, to three hundred & fifty, at one time. He, & the people connected to him, made a successful effort to overturn the corrupt custom of keeping small beer, which was flourishing in the area, & effected so destructively on the morals of the people. The cause suffered much disadvantage, through the whole period of Mr. Rees' ministry, from the zeal & efforts of rich people in the neighbourhood to attract the workers from the chapel to the National Church. They succeeded in getting many to go to the church, & to send their children to church schools, but that influence has weakened  some years since. In 1860, Danygraig chapel was built, & a number of Canaan members went there to start the cause. In 1864, Canaan was rebuilt, & the new chapel was opened July 18th & 19th, the same year, when Messrs. Davies, Llandilo; Lewis, Ty'nycoed; Watkins, Llangattwg; Rees, Llanelli; Griffiths, Alltwen, & Davies, Cwmaman  preached. This handsome chapel is 60 feet by 40 across the walls. It cost £1100. £221 had been collected by the end of the opening meetings, & by now there is not much of the debt remaining without being paid. Mr. Rees felt, after having the new chapel, that he should give all his service here instead of sharing between Canaan & Bethel, but because the people were afraid they would not be able to contribute enough to support him, he made up his mind to leave, for the condition of his health did not suffer him to look after the two places as he usually did. In July, 1866, he moved to Rodborough, where he is at present. In spring 1867, a call was given to Mr. B. Williams, Denbigh, & his induction meetings were held here June 18th & 19th, when the following ministers took part in the service, Messrs. E. Griffiths, Swansea; Stephens, Liverpool; Williams Newcastle; Evans, Briton Ferry; Rees, Rodborough; Watkins, Llangattwg; Davies, Cardiff & Bevan, Waunarlwydd. Mr. Williams & the church are very fond of one another & work together successfully. The chapel's debt, as we noted, is close to being completely deleted, the  number of members having greatly increased, as they are now towards three hundred in number, with the collections of the church & congregation to every cause, home & public, in the last four years towards £300 a year. This cause had a big step from the start through being connected to other churches, as the people were afraid they were incapable of supporting a minister of their own, but after doing the test, they realised they were quite capable of it, as they had serviced the cause through raising a ample ministry to such a populous & important area.

We do not know of anyone who started preaching here but Mr. William Thomas,  Port Tennant & the late Mr. Benjamin Wilkes, Trecastell..

* Canaan church book.

CAPEL SION, ABERTAWY

Vol 2, p 75)

Tua diwedd y flwyddyn 1841, barnodd rhai o aelodau yr eglwys yn Ebenezer fod angen am achos Cymreig arall yn y dref, a chafodd pymtheg neu ugain o honynt lythyrau o ollyngdod o eglwys Ebenezer er ffurfio eu hunain yn eglwys wahanol. Cymerasant y Victoria Rooms, yn Oxford street, at gynal cyfarfodydd., a chawsant amryw o weinidogion enwocaf siroedd Morganwg a Chaerfyrddin, i bregethu iddynt ar y Sabbothau. Pan drowyd Mr. T. Davies allan o Ebenezer yn Mehefin 1842, derbyniwyd ef gan bobl y Victoria Rooms i fod yn weinidog iddynt, a bu yn gweinidogaethu iddynt am tuag un-mlynedd-ar-bymtheg. Yn nechreu y flwyddyn 1843, cafwyd tir ar yr ochr ddeheuol i High street, ar y fan lle mae gorsaf y South Wales Railway yn awr, lle yr adeiladwyd capel hardd a chyfleus. Cyhoeddwyd yr hanes canlynol am yr achos a'r capel hwn yn y Diwygiwr am 1843, tu dal. 250 : - "Dydd Iau Mai 18fed, gosodwyd y gareg sylfaen i'r addoldy newydd perthynol i'r eglwys Annibynol ag sydd yn ymgyfarfod i addoli yn Neuadd Victoria, Abertawy. Am 2 o'r gloch yn y prydnawn, dechreuwyd trwy weddi gan y Parch. D. Jones, Clydach. Cyflawnwyd y gorchwyl o osod y gareg sylfaen gan. y Parch. T. Davies, gweinidog yr eglwys hon, ac yn ei gynorthwyo yr oedd y Parch. D. Griffiths, Castellnedd; yna areithiodd y Parch. W. Williams, Llandilo, yn dra hyawdl a chymwysiadol ar yr achos; canlynwyd ef gan y Parch. D. Griffiths, Castellnedd, mewn pregeth ragorol oddiar Ezra x. 4., Cyfod; arnat ti y mae y peth; a ni a fyddwn gyda thi , ymwrola a gwna.' Cyfeiriodd a gwasgodd ei sylwadau ar feddyliau y gweinidog a'r eglwys, gydag effeithioldeb mawr ar y gynnulleidfa oedd yn bresenol ar y pryd; terfynwyd trwy weddi gan y Parch. J. Davies, Mynyddbach. Am 7 yn yr hwyr, cafwyd benthyg addoldy Ebenezer, pan ymgynnullodd tyrfa fawr, nes oedd yr addoldy helaeth hwnw yn orlawn. Dechreuwyd trwy ddarllen, gweddi, a mawl, gan y brawd T. Thomas, Llandilo, a phregethodd y Parch. W. Williams, o'r un lle, yn ddoniol oddiwrth 2 Cor. x. 4, 5. Bydded yn hysbys i bawb fod y gangen fechan hon wedi ymadael a'r eglwys yn Ebenezer, mewn modd rheolaidd a thangnefeddus i sefydlu achos newydd yn y dref boblog hon, gan ystyriad y byddai hyny yn fwy buddiol i lwyddiant crefydd, ac i ennill eneidiau at y Gwaredwr, nag aros yn segur wrth y canoedd yn yr un man. Y mae arwyddion da ar yr achos- yr addoldy yn myned yn mlaen yn hwylus - yn barod i osod y pen arno. Ein hawydd yw ennull eneidiau o'r byd i'r eglwys, ac nid eu denu o un eglwys arall."

Pan agorwyd y capel, cafwyd cynnulleidfa dda a chryfhaodd yr eglwys yn fawr. Yn 1849, cymerwyd y capel gan berchenogion y South Wales Railway a thynwyd ef, yn nghyd ag amryw adeiladau eraill oddiamgylch iddo, i lawr, er cael lle i'r orsaf. Cafwyd tir ar yr ochr arall i'r heol, ychydig yn îs i lawr, lle yr adeiladwyd y capel presenol, yr hwn a agorwyd yn nechrau y flwyddyn 1850. Bu Mr. T. Davies yn gweinidogaethu yma, mewn cysylltiad a Phentre-estyll, hyd y flwyddyn 1858, pryd, o herwydd ei lesgedd ef, ac am nas gallesid Gael ar y goreu ond haner ei lafur, y barnwyd y buasai yn well iddo ef gyfyngu ei lafur yn unig i Bentre-estyll, a gadael eglwys Capel Sïon at eu rhyddid i ddewis gweinidog iddynt eu hunain. Ar ol bod ychydig gyda blwyddyn yn ymddibynu ar weinidogaeth achlysurol, rhoddwyd galwad i Mr. John C. Davies, Carfan, sir Benfro, a dechreuodd ef ei weinidogaeth yma yn Hydref, 1859. Parhaodd i weinidogaethu yn y lle hyd Awst, 1868, pan y symudodd i Newton. Ychydig cyn ymadawiad Mr. Davies, adgyweiriwyd a phrydferthwyd y capel yn fawr, yr hyn a gostiodd rai canoedd o bunau, ond trwy ymdrech ddiflin y gweinidog a'r bobl talwyd y cwbl yn fuan. Ychydig amser ar ol ymadawiad Mr. Davies, rhoddwyd galwad i Mr. John Jenkins, Pantteg. Bu ef yma am tua blwyddyn a haner, ond er's yn agos i flwyddyn bellach y mae y cysylltiad rhyngddo a'r eglwys wedi darfod, ac y mae y gynnulleidfa er hyny heb un gweinidog sefydlog.

Mae yr eglwys hon, er nad oes llawn ddeng-mlynedd-ar-hugain er pan y ffurflwyd hi, wedi myned trwy lawer o gyfnewidiadau. Bu yr achos ar rai adegau yma yn gryf a llwyddianus iawn, ac ar adegau eraill yn lled wan a gwywlyd. Mae yn bresenol yn llawer gwanach nag y bu, ac wedi cael ei daflu i'w iselder presenol gan amgylchiadau na byddai eu crybwyll o un budd i neb. Hyderwn fod y gauaf presenol i gael ei ddilyn gan dymor hafaidd a llwyddianus.

Translation by Heulwen Jenkins (May 2008)

Towards the end of the year 1841 some of the members of Ebenezer church judged that there was a need for another Welsh cause in the town, & fifteen to twenty of them had letters of release from Ebenezer church to form themselves into a separate church. They took Victoria Rooms, in Oxford Street, to hold their meetings, & they had some of the most famous ministers, of Glamorganshire & Carmarthenshire ,  to preach to them on the Sabbaths. When Mr. T. Davies turned away from Ebenezer in May 1842, he was accepted by the people of Victoria Rooms to be their minister, & he ministered to them for about sixteen years.  At the start of the year 1843, they had land at the southern end of High Street, where the South Western Railway station is now, where a beautiful & convenient chapel was built. The following account of this chapel's cause was published in the Revivalist (Diwygiwr) for 1843, page 250:- "Thursday, May 18th, the foundation stone was laid of the new place of worship belonging to the Independent church which meets to worship in Victoria Hall, Swansea. At 2 o'clock in the afternoon, it started through prayer by Rev. D. Jones, Clydach. The task of placing the foundation stone was performed by Rev. T. Davies, this church's minister, helped by Rev. D. Griffiths, Neath; then Rev. W. Williams, Llandilo, made a very eloquent & applicable speech to the cause, followed by Rev. D. Griffiths, Neath, in an excellent sermon from Ezra x. 4,. "On you is the thing;  & we are with you, take heart & do." His observations were directed & pressed on the opinions of the minister & church, with great effect on the congregation who were present at the time; it closed with prayers by Rev. J. Davies, Mynyddbach. At 7 in the evening, they borrowed Ebenezer place of worship, when a big crowd assembled, until that vast place of worship was full. They started through reading, prayers & praise, by brother T. Thomas, Llandilo, & Rev. W. Williams, of the same place, preached, humorously, from 2 Cor. x. 4, 5. It was evident to all that this small branch had parted from the church in Ebenezer, in a normal & peaceful manner, to establish a new cause in this populous town, by realising it would be more beneficial to a successful religion, & to win souls to the Saviour, not staying idle by the hundreds in one place. There are good signs to the cause - the place of worship going ahead comfortably - ready to set the top on it. Our desire is to enlist souls from the world to the church & not lure them from another church."

When the chapel opened, it had a good congregation & the church strengthened greatly. In 1849, the chapel was taken by the owners of the South Wales Railway, & it was pulled down, along with many other buildings around it, to have a place for the station. They had land the other side of the road, a little lower down, where the present chapel was built, this was opened at the beginning of the year 1850. Mr. T. Davies ministered here, together with Pentre-Estyll, until the year 1858, when, because of his infirmity, & because they could have no better than half his labour, they concluded it would be better for him to confine his work solely to Pentre-Estyll, & leaving Sion Chapel free to choose a minister themselves. After being a little more than a year relying on an occasional ministry,  a call was given to Mr. John C. Davies, Carfan, Pembrokeshire, & he started his ministry here in

October, 1859. He continued to minister here until August, 1868, when he moved to Newton.  A little before Mr. Davies departed,  the chapel was repaired &  beautified greatly, which cost a few hundred pounds, but through the indefatigable effort of the minister & the people, the lot was paid quickly. A short while after Mr. Davies left, a call was given to Mr. John Jenkins, Pantteg.  He was here about a year & a half, but for almost more than a year the connection between him & the church has ended, & the congregation since then has been without a settled minister.

This church, although there's not been fully thirty years since it was formed, has gone through many changes. The cause here was strong  & very successful at times, & at other times rather weak  & feeble. At present it is more weak than ever, & after being thrown into the present depression by occasions which would benefit no-one to mention. We trust the present winter will be followed by a summer-like & successful season.  

SCIWEN     (Cadoxton j Neath parish)

(Vol 2, p 138)

Cangen o Zoar, Castellnedd yw yr eglwys hon. Dechreuwyd yr achos gan Mr. Daniel Griffiths, yr hwn a bregethodd lawer mewn tai yn yr ardal flynyddau cyn bod son am gapel; a derbyniwyd llawer o bersonau o'r gymydogaeth yn aelodau yn y dref. Cynhelid yma Ysgol Sabbothol, yr hon a gynyddodd i'r  fath raddau fel yr oedd pedwar o dai anedd yn rhy gyfyng i gynwys y rhai a ddeuent yn nghyd. Gwelwyd yn angenrheidiol cael capel, a phrynwyd darn o dir, a chodwyd arno gapel yn mesur 34 troedfedd wrth 28 troedfedd. Agorwyd ef Mehefin 8fed a'r 9fed, 1842; ac ar yr achlysur gweinyddodd Meistri D. Evans, Castellnedd; E. Watkins, Llanelli, Brycheiniog; J. Davies, Mynyddbach; W. Morris, Glandwr; J. Davies, Cwmaman; R. Pryse, Cwmllynfell, a W. Morgan, Llwyni.*  Am rai blynyddau ar ol hyn cedwid yma Ysgol Sabbothol, a chyfarfodydd yn yr wythnos, a chyfarfod gweddi neu bregeth bob nos Sabboth; ond yr oeddynt yn myned i'r dref bob boreu Sabboth, ac i'r dref i gymundeb; ond gweinyddid yma gymundeb yn achlysurol er mantais i'r rhai oedd yn analluog i fyned i'r dref; ac felly y parhaodd hyd farwolaeth Mr. Griffiths, ac am dymor wedi i Mr. Mathews ddechreu ei weinidogaeth yn Zoar. Ond wrth weled y lle yn cynyddu barnwyd yn ddoeth ffurfio eglwys yma, a rhoddwyd gollyngdod i 53 o aelodau o Zoar, ac ar foreu Sabboth, Medi 24ain, 1848, corpholodd Mr. Mathews hwy yn eglwys yn y lle. Parhaodd y Sciwen dan ofal Mr. Mathews hyd y flwyddyn 1851, pan y barnodd yn ddoethach ei rhoddi i fyny gan fod maes ei lafur yn rhy eang. Yn fuan ar ol hyn rhoddodd yr eglwys alwal i Mr. Evan Evans, yr hwn a fuasai dan addysg gyda Mr. Davies yn Llanelli, Brycheiniog; ac urddwyd ef Mai 26ain a'r 27ain, 1851. Pregethwyd ar natur eglwys gan Mr. J. Davies, Llanelli; holwyd y gofyniadau gan Mr. J. Mathews, Castellnedd; dyrchafwyd yr urdd-weddi gan Mr. S. Evans, Rheoboth, (brawd yr urdd-edig); pregethwyd i'r gweinidog gan Mr. W. Jenkins, Nantyglo, ac i'r eglwys gan Mr. J. Thomas, Glynnedd. Cymerwyd rhan hefyd yn ngyfarfodydd yr urddiad gan Meistri J. Rees, Canaan; T. Jones, Treforis; D. Evans, Castellnedd; R. Rees, Abertawy; P. Griffiths, Alltwen; W. Miles, Tyrhos; J. Davies, Mynyddbach; T. Davies, Treforis, ac eraill.+  Mae Mr. Evans wedi llafurio yma bellach am fwy nag ugain mlynedd, ac y mae yr achos, er gorfod myned trwy lawer o gyfnewidiadau, wedi myned rhagddo yn llwyddranus. Aeth yr hen gapel yn rhy fychan yn fuan, ac yn 1859, penderfynwyd adeiladu capel newydd heb fod yn mhell o'r fan lle y safai yr hen, ac aeth yr eglwys i'w theml newydd a hardd yn mis Awst, 1860.

Ni chodwyd yma ond un pregethwr, sef Thomas Phillips, yr hwn a fu farw pan yn cychwyn ei efrydiau er parotoi ar gyfer y weinidogaeth. Deifiwyd ei brydferthwch gan awelon oerion y darfodedigaeth, a gwywodd fel blodeuyn pan yn dechreu ymagor.

*Diwygiwr, 1842. Tu dal. 252.   + i   wr, 1851. Tu dal 216

Translation by Eleri Rowlands (Dec 2008)

This church is a branch of Zoar, Neath.  The cause was started by Mr Daniel Griffiths, who preached in the houses of the area for years before there was a mention of a chapel; and many people from the community were accepted as members in the town.  A Sunday School was held here, which grew to such an extent that four dwelling houses were too small to incorporate everyone who came together.  It was thought to be essential to have a chapel, and a piece of land was bought, and a chapel built on it measuring 34 feet by 28 feet.  It was opened on June 8th and 9th, 1842; and on that occasion Messrs  D. Evans, Neath;  E. Watkins, Llanelli, Breconshire;  J. Davies, Mynyddbach;  W. Morris, Landore;  J. Davies, Cwmaman;  R. Pryce, Cwmllynfell and W. Morgan, Llwyni preached.*  For some years after this a Sunday School was held, and weekly meetings, and a prayer meeting or a sermon every Sunday evening; but they went to the town every Sunday morning, and to town for communion; but a communion was also held occasionally for the sake of the people who were unable to attend the one in town.  And so it carried on until the death of Mr Griffiths, and for a time after Mr Mathews started preaching in Zoar.  But as they noticed that the place was growing it seemed wise to form a church here, and they allowed 53 of Zoar's members to depart, and on the morning of the Sabbath, September 24th, 1848, Mr Mathews embodied them into a church.  Skewen continued under the care of Mr Mathews until the year 1851, when it was judged wiser to give up as the field of his labour was too extensive.  Soon after this the church gave a call to Mr Evan Evans, who was under instruction with Mr Davies in Llanelli, Breconshire;  and he was ordained on May 26th and 27th, 1851.  Mr J. Davies, Llanelli, preached on the nature of a church; the questions were asked by Mr J. Mathews, Neath; the ordination prayer was given by Mr S. Evans, Rheoboth, (the brother of the ordained); Mr W. Jenkins, Nantyglo preached to the minister and to the church by Mr J. Thomas, Glynneath.  The following also took part in the ordination services - Messrs J. Rees,  Canaan;  T. Jones, Morriston;  D. Evans, Neath;  R. Rees,  Swansea;  P. Griffiths, Alltwen;  W. Miles, Tyrhos;   J. Davies, Mynyddbach;  T. Davies, Morriston, and others.+   Mr Evans has laboured here now for more than twenty years, and the cause, though going through many changes, has been successful.  The old chapel became too small quite soon and in 1859 it was decided to build a new chapel not far from where the old one stood, and the church went to her new and fine temple in August, 1860.

Only one preacher was raised here, Thomas Phillips, who died as he was starting his studies for the ministry.  

*Diwygiwr, 1842. Page. 252.   + Diwygiwr, 1851. Page 216

BRYN, CWMAFAN    (Margam parish)

(Vol 2, p 139)

Dechreuwyd pregethu yma yn achlysurol mewn tai anedd tua'r flwyddyn 1841, ond yn 1846 y dechreuwyd gwneyd hyny yn rheolaidd. Adeiladwyd yma haner cant o dai newyddion ar gyfer y glowyr a'r mwnwyroedd wedi dyfod i'r ardal i weithio, ac yn mhlith eraill daeth rhai o aelodau Capel Seion a'r Rock, Cwmafan, a Zoar, Maesteg, yma i fyw. Cymerwyd yma anedd-dy, a threfnwyd ef at gadw moddion crefyddol. Ffurfiwyd yma eglwys yn 1847 gan Meistri W. Thomas, Rock; E. Roberts, Cwmafan, a W. Watkins, Maesteg. Yn y flwyddyn ganlynol rhoddodd yr eglwys, er nad oedd ei rhif ond ychydig, alwad i Mr. John Davies, pregethwr cynorthwyol yn Seion, Cwmafan; ac urddwyd of Hydref 18fed a'r 19eg, 1848. Ar yr achlysur pregethwyd ar natur eglwys gan Mr. E. Roberts, Cwmafan; holwyd y gweinidog gan Mr. W. Thomas, Rock; dyrchafwyd yr urdd-weddi gan Mr. J. Davies, Mynyddbach; pregethwyd i'r gweinidog gan Mr. P. Griffiths, Alltwen, ac i'r eglwys gan Mr. W. Watkins, Maesteg.* Bu Mr. John Davies yma yn barchus am fwy na phedair blynedd, hyd nes y syrthiodd i bechod gwarthus fel y bu raid i'r eglwys ymwrthod ag ef. Bu farw yn mhen blynyddoedd heb fod mewn cysylltiad a'r weinidogaeth. Ar ol hyny bu gofal yr eglwys ar Mr. David Henry mewn cysylltiad a Cymer-glyn-corwg hyd y flwyddyn 1859, pan y symudodd i Benygroes, sir Gaerfyrddin. Aeth yr achos rhagddo yn raddol yn ystod y blynyddau hyn, ac yn niwedd 1860 a dechreu 1861, adeiladwyd yma gapel newydd cyfleus. Rhoddodd yr eglwys alwad Mr. Richard Williams, pregethwr cynorthwyol yn y Rock i fod yn weinidog iddi, ac urddwyd ef yn nglyn ag agoriad y capel Mai 21ain a'r 22ain, 1861. Pregethwyd ar natur eglwys gan Mr. E. Roberts, Cwmafan; holwyd y gofyniadau gan Mr. J. Jones, Maesteg; dyrchafwyd yr urdd-weddi gan Mr. D. Henry, Penygroes; pregethwyd i'r gweinidog gan Mr. W. Thomas, Rock, ac i'r eglwys gan Mr. W. Rees, Maesteg.+  Ysigwyd llawer ar yr achos yma tua diwedd y flwyddyn 1860, pan y safodd gwaith yr ardal, ond y mae pethau er hyny wedi adfywio, a'r achos yn myned rhagddo, er nid gyda chyflymder mawr.

* Diwygiwr, 1848. Tu dal. 387.    + Diywgiwr, 1861. Tu dal 216.

Translation by Maureen Saycell (May 2009)

Occasional preaching at various houses in this area began around 1841, this became regular in 1846. 50 new houses were built here for the miners coming into the area to work some of them members of Seion Chapel, Rock, Cwmafan and Zoar, Maesteg. A house was rented here and set up for religious worship. A church was formed here in 1847 by Messrs W. Thomas, Rock; E. Roberts, Cwmafan, and W. Watkins, Maesteg. The next year the church, although small, called Mr John Davies, a supporting preacher at Seion, Cwmafan, who was ordained on October 18th and 19th, 1848. On the occasion a sermon on the nature of a church was given by Mr. E. Roberts, Cwmafan; the minister was questioned by Mr. W. Thomas, Rock; the ordination prayer offered by Mr. J. Davies, Mynyddbach; Mr. P. Griffiths, Alltwen,preached to the minister and  Mr. W. Watkins, Maesteg, to the church.* Mr John Davies was here comfortably fo 4 years then was found to be in such deep sin so that the church had to send him away. He died years later with no contact with the ministry. After that the care of the church fell to Mr David Henry, in association with Cymer-glyn-Corwg until 1859 when he moved to Penygroes, Carmarthenshire. The cause grew slowly during these years and 1860/61 a new chapel was built. The church called Mr Richard Williams, supporting preacher at Rock, who was ordained the same day as the chapel was opened on May 21st and 22nd, 1861. A sermon on the nature of a church was given by Mr. E. Roberts, Cwmafan; questions asked by Mr. J. Jones, Maesteg; the ordination prayer was offered by Mr. D. Henry, Penygroes;  Mr. W. Thomas, Rock, preached to the minister, and to a sermon to the church from Mr. W. Rees, Maesteg.+ This cause was rocked when the work came to an end here towards the end of 1860, things have improved since then and the cause has improved again, but not very rapidly.

* Diwygiwr, 1848. page 387.    

+ Diwygiwr, 1861. page 216.

TONMAWR  (Baglan parish)

(Vol 2, p 139)

Mae y lle yma yn myned dan wahanol enwau, gelwid ef gynt yn Fforchdwn, wedi hyny galwyd ef yn Cwmgwenffrwd; ond dewisir yn awr ei alw Tonmawr, am mai yno y mae yr ysgoldy lle yr ymgynnullent i addoli. Pregethodd Mr. Daniel Griffiths, Castellnedd, ac eraill lawer mewn anedd-dai yn yr ardal, a chynhelid yma Ysgol Sabbothol a chyfarfodydd gweddio, a chyfrifid y lle fel cangen o Zoar, Castellnedd. Yn haf 1847, ffurflwyd yr ychydig aelodau yn y lle yn eglwys, a gweinyddwyd yr ordinhad o Swper yr Arglwydd iddynt gan Mr. David Williams, Hermon, Ystradfellte. Wedi bod dros rai blynyddoedd yn ymddibynu ar weinidogaeth achlysurol, cymerodd Mr. John Davies, Bryn-troed-gam ofal y lle, a bu yn fflyddlawn yn gofalu am dano. Wedi hyny bu y lle yn olynol dan ofal Mr. E. Evans, Sciwen, a Mr. W. Thomas, Rock; ond yn nechreu y flwyddyn 1866, rhoddodd yr eglwys alwad i Mr. John Davies, pregethwr cynorthwyol a godwyd ynddi; ac urddwyd ef Ebrill 4ydd a'r 5ed, y flwyddyn hono, ac y mae yn parhau i ofalu am y lle. Nid oes ym a hyd yn hyn gapel wedi ei adeiladu, ond cyfarfyddant mewn ysgoldy ar y Tonmawr.

Codwyd yma ddau bregethwr, sef John Davies, y gweinidog presenol, ac Evan Lewis, yr hwn a symudodd oddiyma i Pontypridd.

Translation by Maureen Saycell (April 2009)

This place has been known as Fforchdwn and Cwmgwenffrwd but is now known as Tonmawr, because there is a schoolroom where they gather to worship. Mr Daniel Griffiths, Neath,and others preached in many houses in the area, Sunday schools and prayer meetings were held here. It was considered a branch of Zoar, Neath. In the summer of 1847 the few members were formed into a church and communion was celebrated by Mr David Williams, Ystradfellte. The chapel was dependent on occasional ministry for some years then, Mr John Davies, Bryn-troed-gam took on the care of the place. Later it was under the care of Mr E Evans, Skewen and Mr W Thomas, Rock, then early in 1886 the church called MrJohn Davies, an occasional preacher that had been raised there. He was ordained on April 4th and 5th that year and remains here. There is no chapel here yet, they continue to meet in Tonmawr schoolhouse.

Two were raised to preach here -

• JOHN DAVIES - the current minister.
• EVAN LEWIS - moved to Pontypridd